یکی از بزرگترین عرفای ایران زمین (میرداماد)

 

میرداماد

معلم ثالث 
سید شمس الدین محمد حسینی استرآبادی از شاگردان مکتب محقق کرکی (محقق ثانی) مولا امیر مومنان علی ـ علیه السلام ـ را در خواب دید؛ آن امام همام به او سفارش کرد که دخترش را به عقد ازدواج «سید شمس الدین» در بیاورد. 
محقق کرکی یکی از دختران خود را به عقد وی درآورد؛ اما پس از مدتی، آن دختر دار فانی را وداع گفت. محقق از چگونگی تعبیر خواب خود متحیر ماند؛ تا این که مجدداً مولا را در خواب می بیند. آن حضرت به او می فرماید: منظور ما این، دختر نبود، بلکه فلان دخترت منظور است: زیرا از او فرزندی متولد خواهد شد که وارث علوم انبیا و اوصیا می گردد. 
از این رو، محقق دختر دیگری را به عقد سید شمس الدین در می آورد؛ که حاصل این پیوند مبارک، پسری شد به نام «محمد باقر» که بعداً یکی از عالمان شیعه شد.

ولادت و نسب 
میر محمد باقر استرآبادی، مشهور به «میرداماد» در نیمه دوم قرن دهم هجری پا به عرصه حیات گذاشت. هر چند درباره سال تولد او، اطلاعات کافی در دست نیست؛ ولی کتاب «نخبه المقال فی اسماء الرجال»، تولد وی را سال 969 ق. ذکر کرده است. 
عین عبارت «نخبه المقال» این چنین است: 
«ظفرت بتاریخ میلاده (میرداماد) سنه 969»
اما آن چه مسلم است، وی در خانه علم و معنویت پا به عرصه گیتی نهاد؛ پدرش، سید محمد حسینی استرآبادی و مادرش دختر محقق کرکی بود و نسب وی به امام حسین ـ علیه السلام ـ می رسد. 
عنوان استرآبادی ظاهرا به دلیل انتساب پدرانش به «استرآباد» بوده و خود وی در استرآباد به دنیا نیامده است؛ چرا که پدرش مسلما در مرکز سیاسی کشور بوده و سند و مدرکی بر سکونت خانواده میرداماد در استرآباد، وجود ندارد.
از آن جا که پدرش، داماد شیخ علی بن عبدالعالی کرکی (معروف به محقق ثانی) بود، به «میرداماد» معروف شد که بعدا این لقب به میر محمد باقر نیز داده شد.

تحصیلات 
میر محمد باقر سال های کودکی را پشت سر نهاد و به جرگه دانش پژوهان پیوست. او در نخستین فرصت، به سمت توس هجرت کرد و در پرتو آستان قدس رضوی، به فراگیری دانش پرداخت و علوم دینی را نزد سید علی فرزند ابی الحسن موسوی عاملی و دیگر اساتید آن دیار آموخت. همچنین علوم فلسفه و ریاضیات را در دوران حضورش در توس آموخت. میر محمد باقر سپس راه قزوین پیش گرفت. قزوین در آن زمان، پایتخت «دولت صفویه» بود و دانشمندان زیادی در آن شهر مشغول تحقیق و تدریس بودند؛ وی نیز به تدریس علوم دینی پرداخت. در سال 988 ق. دوباره به خراسان آمد و تا سال 993 ق. در آن دیار ماندگار شد و سپس به کاشان مهاجرت کرد.
استادان 
میر محمد باقر از محضر علمای بزرگی کسب فیض کرد؛ از جمله: 

1.    شیخ عبدالعالی بن علی بن عبدالعالی کرکی (متوفای 993 ق.)، (دایی میر محمد باقر).

2.    شیخ عزالدین حسین بن عبدالصمد عاملی (متوفای 984ق.)، (پدر شیخ بهایی) ؛ وی که از علمای بزرگ منطقه جبل عامل و از شاگردان معروف شهید ثانی بود. چون در ایران مذهب تشیع رسمیت یافته و محل امنی برای شیعیان بود به ایران مهاجرت کرد؛ که بعدا در قزوین، «شیخ الاسلام» دولت صفوی شد. 

3.    سید نورالدین علی بن الحسین موسوی عاملی؛ وی از شاگردان شهید ثانی بود که به ایران مهاجرت کرد. 

4.     علی بن ابی الحسن عاملی. 

5.    تاج الدین حسین صاعد بن شمس الدین توسی. 

6.    میر فخر الدین محمد حسینی سماک استرآبادی (918 ـ 984 ق.) ؛ وی مهمترین استاد میرداماد در علوم عقلیه بود. 

مقام علمی 
میرداماد از علمای برجسته قرن یازدهم و از بزرگان فلاسفه و حکمای اسلامی بود. اسکندر بیگ منشی ـ که معاصر میرداماد بود ـ در کتاب «تاریخ عالم آرای عباسی»، او را چنین وصف می کند: 
«در علوم معقول و منقول، سرآمد روزگار خود و جامع کمالات صوری و معنوی، کاشف دقائق انفسی و آفاقی بود. در اکثر علوم حکمیه و فنون غریبه و ریاضی و فقه و تفسیر و حدیث، درجه علیا یافته و فقهای عصر فتاوای شرعیه را به تصحیح آن جناب معتبر می شمارند.»
میرداماد در زمینه علوم اسلامی، دارای آثار ارزشمندی است و در ابواب مختلف فقه و اصول، نیز صاحب نظر بود. 
لکن آن چه در شخصیت علمی اش غلبه دارد، مهارت وی در حکمت و فلسفه است؛ به طوری که او را «معلم ثالث» خوانده اند و او نیز خود را «معلم» می خواند و شأن خود را کمتر از ابونصر فارابی نمی دید. از این رو، در برخی از تألیفات خویش می گوید: «قال شریکنا فی التعلیم ابونصر الفارابی».و بهمنیار را ـ که بزرگترین شاگرد ابن سینا بود ـ شاگرد خویش می پنداشت، و اگر می خواست از او قولی نقل کند، می گفت: 
«قال تلمیذنا بهمنیار؛ شاگرد ما بهمنیار گفت».
همچنین در رشته فلسفه، خود را هم ردیف شیخ الرئیس ابوعلی سینا می دانست: 
«کتاب الشفا لسهیمنا السالف و شریکنا الدارج الشیخ الرئیس»
آورده اند که: روزی ملا صدرا برای شرکت در درس میرداماد حاضر شد؛ ولی استاد هنوز به کلاس درس مشرف نشده بود. تاجری برای مسئله مهمی به محل درس میرداماد آمد و از ملاصدرا پرسید: میرداماد افضل است یا فلان ملا؟ ملا صدرا در جواب گفت: میر، افضل است. در این هنگام استاد آمد و چون متوجه گفت و گوی آن دو شد لختی درنگ کرد تا از سخن شاگردش آگاهی یابد. 
سپس تاجر سوال کرد: میر، افضل است یا شیخ الرئیس ابو علی سینا؟ صدر المتألهین جواب داد، میر برتر است. تاجر سوال کرد: میر برتر است یا فارابی؟ ملا صدرا خاموش ماند. در این هنگام، حکیم نامور استرآباد ندا داد و گفت: صدرا! مترس؛ بگو میر، برتر است.
نام آور ترین شاگرد میرداماد؛ یعنی صدرالمتألهین، در اولین عبارتش هنگام بازگویی گفتار معصومان ـ علیهم السلام ـ، این گونه استادش را می ستاید: 
اخبرنی سیدی و سندی و استادی و استنادی فی المعالم الدینیه و العلوم الالهیه و المعارف الحقه و الاصول الیقینیه، السید الاجل الانور العالم المقدس الاطهر، الحکیم الالهی و الفقیه الربانی، سید عصره و صفوه دهره، الامیر الکبیر و البدر المنیر، علامه الزمان و اعجوبه الدوران المسمی بمحمد الملقب بباقر الداماد الحسینی قدس الله عقله بالنور الربانی ...
 

میرداماد علاوه بر این که در علوم ذکور شهرت یافته، در فصاحت و بلاغت نیز استاد و خطیبی جامع و پیشوایی مسلم بود؛ به عصر خویش خطیبی کامل؛ به جمعه و جماعت مواظبتی دائم و قاطبه افراد زمان به حضورش حاضر می شدند.

هنگامی که انحطاط و سقوط سیاسی و اجتماعی بر نواحی دنیا اسلام سایه افکنده و آفاق آن در تاریکی شدیدی فرو رفته بود، برخی از نقاط جهان اسلام همچنان با نور معرفت، فرهنگ و علوم اسلامی منور بود. 
«ایران» و «جبل عامل» مهمترین مراکز دنیای اسلام بودند و از این دو مرکز، علوم اسلامی در تمام رشته ها رشد و گسترش می یافت. هر چند ایران نیز در حال جنگ با عثمانی و درگیری های داخلی بود؛ اما چون حکومت آن شیعی بود، علمای شیعه در امان بودند. لذا مردانی بزرگ در این دوره پا به عرصه میدان علم و دانش گذاشتند که جهان اسلام از وجود آن ها بهره مند گردید. آنان قافله سالاران علم و ادب بودند. در این میان، عده ای از علمای شیعه در کلیه رشته های معارف و فنون، درخشیدند که نسل های بعد از ثمرات و آثار علمی آن ها بهره مند شدند. یکی از آنان، میرداماد است، که از پیشوایان حکمت، فلسفه و حدیث بود.
توجه میرداماد به فلسفه و کلام، به هیچ وجه مانع از پرداختن او به احادیث نشد؛ بلکه وی برای اولین بار کوشید تا با شرح احادیث، استفاده بیش تری از معارف اهل بیت ـ علیهم السلام ـ در دانش های رایج حوزه ها ارائه دهد. 
از برخی آثار حدیثی میرداماد چنین به دست می آید که وی تخصص زیادی در احادیث داشته است؛ در عین حال، باید توجه کرد که اگر او را به این جهت، «اخباری» بدانیم، نباید با اخباری هایی که ضد فلسفه و کلام بوده اند، اشتباه بگیریم. 
تشیع در قرن دوم و سوم هجری دارای دو گرایش متفاوت بود: 
الف) «مکتب قم» که به احادیث توجه زیادی داشت. 
ب) «مکتب بغداد» که به مباحث عقلی توجه بیشتری داشت. 
این دو جریان در زمان شیخ مفید (متوفای 413 ق) و شیخ طوسی (متوفای 460ق) با یکدیگر تلفیق شد؛ سپس اصل این جریان به «شیعه اصولی» نامیده شد، و بر حوزه های علمیه شیعه در عراق غلبه کرد و در بعد فقهی آن به تدریج، فقه عقلی و اجتهادی پدید آمد و کمتر به آثار حدیثی توجه کرد. 
با این همه، در برخی از محافل شیعی توجه به حدیث، ولو به شکل ضعیف، ادامه یافت و این وضعیت باعث شد که شماری از آثار حدیثی شیعه در طول قرن ها از بین برود. 
در این ارتباط، تحول مهمی در دوره میانی صفوی ایجاد شد و علمای شیعه به تدریج به متون حدیثی روی آوردند.
البته این نوع حدیث گرایی، با فلسفه و کلام پیوند کامل داشت؛ از این رو، میرداماد کتاب الرواشح السماویه را در شرح کافی نوشت. و این روش پس از وی توسط شاگردش، ملا صدرا و افرادی مانند محمد تقی مجلسی دنبال شد.
گزینش شاگرد 
معمولاً در بین اهل علم رسم این است که طلاب و دانشجویان، «استاد» را انتخاب می کنند؛ ولی روش حکیم فرزانه میر محمد باقر این بود که او شاگردانش را پس از قبولی در امتحان انتخاب می کرد. 
به عبارت دیگر، روش او با روش دیگران مغایرت داشت؛ زیرا آن ها نخست شاگرد را آزمایش نمی کردند بلکه در حین تحصیل، به توانایی او پی می بردند و اگر می فهمیدند معلوماتش آن قدر نیست که از آن درس استفاده کند، وی را نزد استاد دیگری می فرستادند.
شاگردان 
از جمله شاگردان وی عبارتند از: 

1.    صدرالدین محمد شیرازی معروف به ملا صدرا، (متوفای 1050ق) ؛ وی از مشاهیر فلسفه اسلامی و موسس «حکمت متعالیه» است. مهمترین اثر او، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه نام دارد. 

2.    حکیم ملا عبدالرزاق لاهیجی (متوفای 1071ق)

3.    ملا محسن فیض کاشانی (متوفای 1091ق). برخی از آثار این فقیه، محدث و حکیم بزرگ، عبارت است از: الوافی در حدیث، محجه البیضاء در اخلاق و الصافی در تفسیر قرآن. 

4.    حکیم قطب الدین لاهیجی (متوفای 1075 ق).

5.    سید احمد علوی عاملی. 

6.    ملا خلیل قزوینی (1001 ـ 1089ق).

7.    علی نقی کمره ای، شاعر (متوفای 1029ق). 

8.    نظام الدین امیر احمد بن زین العابدین عاملی. 

9.    محمد تقی بن ابی الحسن حسینی استر آبادی. 

10. عبدالغفار بن محمد بن یحیی گیلانی. 

11. امیر فضل الله استرآبادی. 

12. دوست علی بن محمد. 

13. عادل بن مراد اردستانی. 

14. شمس الدین محمد گیلانی (شمسای گیلانی). 

15. میرزا شاهرخ بیگار. 

16. محمد حسین حلبی. 

17. عبدالمطلب بن یحیی طالقانی. 

18. ابوالفتح گیلانی. 

19. میر منصور گیلانی. 

20. شیخ عبدالله سمنانی. 

21. محمد حسن زلالی خوانساری. 

22. شیخ محمد گنابادی. 

23. حسین بن محمد بن محمود حسینی آملی (سلطان العلما).

تأثیر گذاری علمی 
میرداماد، از دو طریق بر اندیشه های بعد از خود، تأثیر گذاشت: 
الف) در مقیاس کمتر، با نوشته ها و تألیفاتش؛ که بیش از یکصد جلد کتاب و رساله می باشد. 
ب) با مقیاسی بالاتر، از طریق تربیت شاگردان بسیار ؛ که هر کدام آثار با ارزشی از خود برجای گذاشته اند، همانند «ملا صدرا» که تأثیر عمیقی بر اندیشه های فلسفی پس از خویش داشته است.

گرایش های عرفانی 
میرداماد افزون بر تکیه کردن به برهان و استدلال، گرایش های عرفانی نیز داشت؛ به طوری که روح اشراق بر افکارش غلبه داشته و سیر روحی اش در راه عرفان بود. وی خاطره ای درباره خلسه هایش نقل می کند که بیانگر این عوالم است: 
... در یکی از روز های ماه خدا، ... پس از نماز عصر، هنگامی که روی به قبله نشسته بودم و دعاهای پس از نماز را می خواندم، ناگهان خوابی بسیار سبک، مانند خلسه، مرا فرا گرفت. در آن حال، نوری رخشان و سرشار از شکوه در برابرم آشکار شد؛ نور چون پیکر انسانی می نمود که بر پهلوی راست خفته باشد. در پشت این پیکر نورانی، نوری دیگر می درخشید، با شکوه فزون تر و پرتو فراوان تر که چون انسانی نشسته می نمود. 
گویا به خاطرم گذشت یا کسی مرا آگاه کرد که فرد آرمیده، سرور ما، امیر مومنان ـ علیه السلام ـ و آن که پشت سر وی نشسته، سالار ما، رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ است. من در برابر آن که آرمیده می نمود، بر زانوان نشسته بودم. در این هنگام، واپسین فرستاده آفریدگار به من نگریست و در حالی که دست مبارکش را بر پیشانی، گونه و محاسنم می کشید، لبخند زد. گویا با این کار اندوهم را از میان می برد، بیماری دلم را درمان می کرد و مرا به سرآمدن روزهای تلخ مژده می داد! 
در آن هنگام، چنان دیدم دعایی که به خاطر داشتم، نزد پیامبر بر زبانم می رانم. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ فرمود: چنین بخوان: 
محمد رسول الله ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ أمامی و فاطمه بنت رسول الله ـ علیها السلام ـ فوق رأسی و امیر المومنین علی بن ابی طالب وصی رسول الله ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ عن یمینی والحسن و الحسین و علی و محمد و جعفر و موسی و علی و محمد و علی و الحسن و الحجه المنتظر ائمتی ـ صلوات الله و سلامه علیهم ـ عن شمالی و أبوذر و سلمان و مقداد و حذیفه و عمار و اصحاب رسول الله ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ من ورائی و الملائکه ـ علیهم السلام ـ حولی و الله ربی ـ تعالی شأنه و تقدست أسماوه ـ محیط بی و حافظی و حفیظی و الله من روائهم محیط، بل هو قرآن مجید، فی لوح محفوظ، فالله خیر حافظاً و هو ارحم الراحمین. 
چون دعا را ـ چنان که پیامبر ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ آموزش داد ـ به پایان رساندم، حضرت فرمود: دیگر بار بخوان. 
دیگر بار خواندم. پیامبر پیوسته فرمان می داد و من دعا را تکرار می کردم تا آن که نیک به خاطر سپردم. در این هنگام، به خود آمدم و آن حالت از میان رفت؛ حالتی که تا روز رستاخیر برای از کف دادنش افسوس می خورم!