آتشکده فیروزآباد یا کاخ اردشیر بابکان

کاخ اردشیر بابکان یا آتشکده فیروزآباد در روزگار اردوان پنجم واپسین پادشاه اشکانی به دست اردشیر بابکان بنیان‌گذار کیادان (خاندان) ساسانی در سده ۳ میلادی ساخته شد. کاخ اردشیر بابکان کاخ بزرگی است در سوی باختری شهر کنونی و آنطرف رودخانه. اندازه زیربنا 55×104 متر میباشد، و اردشیر پس از گشودن همه بخش‌های پارس و کرمان و شکست شاهان بومی این بحش ها، دستور داد تا در فیروزآباد افزون بر نوسازی بنای شهر، آتشکده و کاخی باشکوه بسازند و آنرا «ایران را شکوه افزاید» نام گذارد.

کاخ فیروزآباد نخستین بنای ایوان(طاق) و گنبددار روزگار ساسانی است که با یک راه و روش مهرازی(معماری) تبارمند میهنی با سنگهای نیمه تراش میخکی ساخته شده، و ایوان و گنبد هم از سنگ و روال آن هم ایرانی میباشد. ستونهای چهارگوش و نیمه ستون همه از سنگ میخکی در این ساختمان بکار رفته، و این گونه ستون سازی در بناهای اشکانی نیز دیده شده است. درون بنا و روی سنگها را با گچ‌بریهای شگرف که ویژه مهرازی روزگار ساسانی است آراسته گردیده، و بالای ایوانچه‌ها و درگاهها گیلوئی‌هائی است به روال گیلوئی‌های بالای درگاه‌ها در تخت جمشید.

کاخ و آتشکده فیروزآباد با آنکه در آغاز شاهنشاهی این دودمان ساخته شده، از شگفترین ساختمانهای روزگار ساسانی و شالوده و ره‌نامه و هنر آن سرتاسر ایرانی و میهنی است. بخشی از این بنا‌که ایوانهای سنگی گنبدی آن بجا مانده دارای بسیاری از نکته‌ها و پایه‌ها نغز مهرازی است که زمانه های پس از آن دیگر ساختمانهای ساسانی از آن دنباله روی شده، و چون پایه بنا‌از سنگهای میخکی و افزوده بر آن تالارها و راهروها و ایوانها و اایوانهای فراوانی دارد، بر کاخ سروستان که ایوان گنبدی آن با آجر ساخته شده و تالارها و اایوانهایش کمتر میباشد، برتری دارد.

نویسنده تاریخ صنایع ایران «کریستی ویلسن» درباره این شیوه تازه مهرازی ساسانی و تاق آجری ‌و سنگی گفتمان پژوهشگرانه ای دارد که بخشی از آن بر این درونمایه است: « همیشگی ‌ترین گونه تاق زمان ساسانی تاقهای نیم چنبره ای میباشد که بیشتر زمان‌ها از ستونهای خود دنبال ‌تر زده شده است. تاقهای شلجمی ریخت را در بخش بالا با گچ پر مینمودند تا اینکه ریخت نیم گرد بخود گیرد. اگرچه تاق‌های نوک تیز در زمان ساسانیان دیده میشود، ولی باستان‌شناسان معتقدند که این ریخت تاق در زمانهای پس از آن بیشتر گسترش یافته و فراگیر گردیده است. ستون در ساختمانهای ساسانی بکار برده میشد، ولی بسیار کار شده نبود، مگر اینکه ستونها را از چوب میساختند که اثری از آنها بجانمانده است. یک بخش ستون بزرگ که از آجر و سنگ و گچ ساخته میشد، مورد بکارگیری بسیاری داشت. ستونهای پیوسته بدیوار را برایِ آذین  می‌ساختند، مانند ستونهای سر در تاق کسری‌در تیسفون، و ستونهای پشتی اشکفت تاق بستان. دیوارهای کلفت که یا از سنگ نتراشیده و یا از پاره آجر و گچ ساخته شده، ویژه این زمان و فراگیر بوده است. اگرچه اینگونه ساختمان بسیار باریک نیست، ولی برآیندهای نیکو از آن میبرده‌اند. کاخها و سازه هایی را در درون و برون با گچ‌بریهای زیبا تزئین مینمودند، و اگر نرمینگی نداشت پایدار و استوار بنظر میآمد».

دیوارهای بیرون کاخ، پنجره نداشته، به سانِ دیوار دژ ساخته می‌شده، اما دارای ستون‌های چسبیده بدیوار و تاق بوده است. در‌راستای جنوبی بیرون از کاخ، غدیر آب گوارایی است بنام خنپ یا قمپ آتشکده که آب از همانجا جوشیده، روان میگردد. خاورشناس‌روسی استاد و. بارتلد نویسنده گیتانگاریی کهن نگاریی ایران بنا بگفته اصطخری مینویسد: دم دروازه شهر در کنار استخر آب، پرستشگاه آتش‌پرستان بنام «بارین» برپا بوده، نبشته‌ای بخط پهلوی داشت، بر روی آن نوشته بودند که برای ساختمان این پرستشگاه سی هزار دینار زر هزینه شده است.

این کاخ دارای تالارهای تو در تو است و با گذشت ۱۸۰۰ سال گچ‌بری بخش بالای دیوارهای درونی‌آن همچنان درست مانده‌ است. در دیواره خاوری کاخ، چهار ساختمان گنبدی ریخت پرشکوه هست، این گنبدها با بکارگیری فیل‌پوش بالا رفته که مانند ان در دِژ دختر (قلعه اردشیر) دیده می‌شود. بخشی از نوک بام گنبدها در چنبره ای به پهنای یک متر باز است. در دیواره شمالی بیرون از دیوار کاخ نیز چشمه‌ای گوارا از دل خاک می‌جوشد و استخری نیادی جلوی این چشمه آفریده شده‌است. نهری از کنار دیوار خاوری کاخ گذر ‌می‌کند که مایه آبادانی شهر گور و کاخ ساسانی بوده‌است. کمی بالاتر از کاخ آتشدانی برای پرسه(مراسم‌مذهبی) وجود دارد. بودن چهار بن‌پاره نیادی آب، باد، خاک و آتش امتیار ویژه‌ای به این سامان داده‌است.

از برای جا گرفتن این کاخ در کنار چشمه «قمپ آتشکده» آن را آتشکده فیروزآباد نیز می‌نامند.

 مانده‌های این کاخ مینمایاند که هنگام آبادانی تا چه اندازه با شکوه و والا بوده است، و اینک که از ایوان بزرگ مدائن و بناهای فراوان دیگر ساسانیان بخشهای شایانی برپا نمانده، نگاهداری مانده‌های این کاخ و بنای سروستان و شاپور کازرون و بازسازی آنها، بر هر کس ایرانی بایسته و از دسته کارهای میهنی بشمار میرود.