محمود حسابی،پدر فیزیک ایران

 

زندگی، یعنی پژوهش، و فهمیدن چیزی جدید.

دکتر محمود حسابی(1371–1281) فیزیکدان ایرانی، در تهران زاده شد. او در رشته‌های ادبیات، راه و ساختمان، اخترشناسی، زیست‌شناسی،  مهندسی برق و معدن تحصیل کرد و سرانجام درجه‌ی دکترای فیزیک را در سال 1306 از دانشگاه سوربن فرانسه دریافت کرد. پیشنهاد و تدوین قانون بنیان‌گذاری دانشگاه تهران از خدمات مهم او به آموزش ایران است. کاربرد نظریه‌ی بی‌نهایت گسترده بودن ذرات مهم‌ترین دستاورد علمی او به شمار می‌آید. حسابی، کارهای فرهنگی و سیاسی گوناگونی داشته است.

  کودکی و آموزش

دکتر محمود حسابی(1371–1281) فیزیکدان ایرانی، در تهران زاده شد. پدر و مادرش از مردم تفرش بودند. خانواده‌ی او به کارهای دولتی و سیاسی اشتغال داشتند و آثار خدمات آبادانی مانند قنات و مسجد از جد ایشان در تهران موجود است.

  محمود چهار ساله بود که پدربزرگش سفیر ایران در عراق شد و همراه خانواده‌اش به بغداد رفت. پس از دو سال توقف در آن شهر با خانواده به دمشق رفتند و سال بعد به بیروت منتقل شدند. تحصیلات ابتدایی را در هفت سالگی در مدرسه‌ی فرانسوی بیروت آغاز کرد و در آن جا با زبان فرانسه آشنا شد. تحصیلات متوسطه را در کالج امریکایی بیروت گذراند و در سال 1299 شمسی لیسانس ادبیات و علوم خود را از دانشگاه آمریکایی بیروت گرفت. در 19 سالگی درجه‌ی مهندسی راه و ساختمان را از دانشکده‌ی مهندسی بیروت دریافت کرد و بخشی از برنامه‌ی آموزش پزشکی دانشگاه بیروت را نیز گذراند .

  در 1303 پس از دریافت دانشنامه‌های ستاره‌شناسی و نجوم و زیست‌شناسی از دانشگاه آمریکایی بیروت راهی فرانسه شد. در سال 1304 درجه‌ی مهندسی برق را از دانشکده‌ی برق(اکول سوپریور دو الکتریسیته) و در 1305 مدرک تحصیلات معدن مدرسه‌ی عالی معدن پاریس را دریافت کرد. تحصیلات رسمی دکتر حسابی در سال 1306 با دریافت درجه‌ی دکترای فیزیک از دانشگاه سوربن فرانسه پایان یافت.

  حسابی در مدت تحصیل خود زبان‌های عربی، انگلیسی، فرانسه و آلمانی را آموخت، به طوری که می‌توانست از نوشته‌های علمی و فنی آن‌ها به خوبی استفاده کند. هم‌چنین، در کنار فراگیری دانش، در چند رشته ورزشی از جمله شنا موفقیت‌هایی به دست آورد.

  بازگشت به ایران

  دکتر حسابی در سال 1306 به ایران بازگشت و در وزارت فواید عامه( وزارت راه و ترابری) به عنوان مهندس راه‌سازی به استخدام دولت درآمد. یک سال بعد مدرسه‌ی مهندسی وزارت به کوشش او بنیان‌گذاری شد و بخشی از تدوین نظام‌نامه آن را خود به عهده گرفت. در همین سال نقشه‌ی ساختمانی راه ساحلی سراسری میان بندرهای خلیج فارس، از بوشهر تا بندر لنگه را تهیه کرد.

  در سال 1307 به سبب افزایش مدرسه‌های متوسطه و احتیاج به معلم برای تدریس در آن‌ها، دارالمعلمین عالی را بنیان‌گذاری شد. دکتر حسابی در بخش علمی این بنیاد آموزشی در رشته‌ی فیزیک و شیمی به تدریس فیزیک پرداخت. دارالمعلمین عالی در سال 1321 به دانش‌سرا تغییر نام یافت و دکتر حسابی همچنان به تدریس در آن بنیاد مشغول بود.

  در سال 1313 دانشگاه تهران را با همکاری جمعی از فرهنگ‌پروران بنیان‌گذاری کرد و دانشکده ی فنی را بنیان نهاد و مدت دو سال ریاست دانشکده‌ی فنی و تدریس در آن را برعهده داشت. پس از مدتی دانشکده‌ی علوم دانشگاه تهران را بنیان نهاد. ریاست این دانشکده از 1321 تا 1327 و از 1330 تا 1336 به عهده ایشان بود. از آغاز کار دانشکده علوم تدریس برخی از درس‌های فیزیک را عهده‌دار بود تا آن که شاگردانی که خود تربیت کرده بود به مقام استادی رسیدند و ایشان فقط به تدریس اپتیک پرداختند.

  آثار و خدمات

  دکتر حسابی که در یک خانواده با فرهنگ ایرانی و مسلمان تربیت شده بود، با فرهنگ مغرب زمین نیز آشنا شد و توانست با شایستگی از امکانات موجود استفاده کند و خود را پرورش دهد و آن گاه توانایی‌های خود را در جهت سازندگی به کار گیرد . آثار و خدمات دکتر حسابی در عمر طولانی و پربارشان عبارت از: تربیت مستقیم چند هزار مهندس، استاد و دبیر فیزیک، پایه‌گذاری چند نهاد علمی و فنی، تألیف و انتشار چندین کتاب و مقاله‌ی علمی.

  سراسر زندگی دکتر محمود حسابی در جریان آموزش و پرورش کشور بود. او بیش از شصت سال به آموزش فیزیک پرداخت. نکته‌سنجی، واقع‌نگری، ژرف‌نگری علمی و تعمق و تفکر علمی را در جامعه علمی ایران پایه‌گذاری کرد. او به کار آموزگاری خود عشق می‌ورزید و هیچ‌گاه از جستجو و کاوش باز نمی‌ایستاد. دکتر حسابی در کلاس‌های خود فقط مفاهیم علمی را انتقال نمی‌داد بلکه کوشش می‌کرد که در دانشجویان عشق و علاقه به علم‌آموزی و کاوشگری به وجود آید و مهارت‌های لازم را کسب نمایند. در سال 1366 در کنگره‌ی شصت سال فیزیک که به مناسبت بزرگداشت استاد برپا شد، از خدمات ایشان به عنوان پدر فیزیک ایران قدردانی شد.

از کارهای مهم اوست: نخستین نقشه‌برداری از راه ساحلی سراسری بندر‌های میان خلیج فارس، نخستین راه تهران به شمشک، ساختن نخستین رادیو در کشور، بنیانگذاری مؤسسه‌ی ژئوفیزیک، بنیانگذاری سازمان انرژی اتمی، ایجاد نخستین دستگاه هواشناسی، پایه‌گذاری انجمن موسیقی ایران، عضویت در بنیانگذاری فرهنگستان زبان ایران،‌ تدوین قانون بنیانگذاری دانشگاه، تشکیل مؤسسه استاندارد، پایه‌گذاری نخستین مدرسه‌ی عشایر در ایران در لرستان، پایه گذاری مرکز مخابرات اسد آباد، بنیانگذاری نخستین مرکز مدرن تعقیب ماهواره در شیراز، نصب و راه اندازی نخستین دستگاه رادیولوژی در ایران، بنیانگذاری نخستین بیمارستان خصوصی در تهران به نام بیمارستان گوهرشاد، بنیانگذاری مرکز عدسی‌سازی در دانشکده‌ی علوم تهران و ایجاد نخستین رصدخانه‌ی جدید در ایران.

  دکتر حسابی در سال 1310 انجمن فیزیک ایران را تشکیل داد و از همان زمان به عضویت انجمن فیزیک اروپا، امریکا فرانسه و آکادمی علوم نیویورک درآمد. در سال 1314 عضو پیوسته‌ی فرهنگستان ایران شد. در 1313 عضو شورای دانشگاه بود. علاوه بر این عضو شورای عالی فرهنگ، عضو انجمن اصطلاحات علمی، رئیس پژوهش‌ فضای ایران در هنگام تشکیل آن و رئیس انجمن ژئوفیزیک ایران به هنگام تشکیل آن بود. در بسیاری از کنفرانس‌های علمی شرکت داشت و با بسیاری از نامداران جهان علم در ارتباط بود.

  فعالیت‌های سیاسی

  دکتر حسابی علاوه بر فعالیت‌های علمی و کارهای تحقیقاتی در امور سیاسی و اداری و قانونگذاری کشور نیر مؤثر بود. ایشان عضو هیأتی بود که از شرکت نفت انگلیس خلع ید کرد و نخستین رئیس هیأت مدیره و مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران شد. در سال 1330 به وزارت فرهنگ ایران در دولت مصدق منصوب شد. پس از آن به مجلس سنا راه یافت و تا سال 1342 در این سمت باقی ماند. او با طرح قرار داد ننگین کنسرسیوم و کاپیتولاسیون و نیز با عضویت دولت ایران در قرارداد سنتو در مجلس مخالفت کرد.

  نگارش و پژوهش

  نوشته‌های دکتر حسابی شامل 21 کتاب، رساله و مقاله است. این نوشته‌ها در سه زمینه‌ی فیزیک، زبان فارسی و پژوهش‌های فرهنگی است. در موضوع فیزیک، علاوه بر رساله‌ی دکتری درباره‌ی حساسیت سلول‌های فوتوالکتریک(1927)، شش جلد کتاب و شش مقاله منتشر کرده‌اند.

  عنوان کتاب‌ها‌ی فیزیک عبارتند از:

  1. کتاب فیزیک دوره اول متوسطه 1318

  2. کتاب دیدگانی فیزیک دانشگاه تهران 1340

  3. نگره کاهنربایی 1345

  4. فیزیک حالت جامد 1348

  5. دیدگانی کوانتیک 1358

  6. الکترودینامیک (1945) Essaid Interpretation des Ondes de Broylie

  عنوان مقاله‌های فیزیک عبارتند از:

  1. تفسیر امواج دو بر در شش رساله با عنوان A Strain Theory of Matter ، دانشگاه تهران 946.

  2. درباره‌ی ماهیت ماده.

  3. مقاله‌ای درباره‌ی پیشنهاد تفسیر قانون جاذبه‌ی عمومی نیوتون و قانون میدان الکتریکی ماکسول چاپ شده در گزارش ذرات اصلی در دانشگاه کمبریج انگلیس 1946.

  4. مقاله‌ای درباره‌ی ذرات پیوسته Continuous چاپ شده به وسیله‌‌ی آکادمی علوم امریکا 1947.

  5. مقاله‌ای درباره‌ی مدل بی‌نهایت گسترده در نشریه‌ی فیزیک فرانسه.

  6. رساله‌ای درباره‌ی نظریه ذره‌های بی‌نهایت گسترده دانشگاه تهران 1977.

  مهم‌ترین دستاورد علمی

  کتاب‌هایی که دکتر حسابی تألیف کرده‌اند، دارای آخرین آگاهی‌های علمی به دست آمده تا زمان تألیف هر کتاب است. از نظر نویسنده مهم‌ترین کاری که در طول عمرش انجام داده است کاربرد نظریه‌ی بی‌نهایت گسترده بودن ذرات است.خلاصه این نظریه آن است که هر ذره بیشتر در یک نقطه متراکم است، ولی مقدار اندکی از آن در تمام فضا گسترده است.

  خدمات فرهنگی

  پژوهش‌های فرهنگی استاد شامل رساله‌ی راه ما (1935)، کتاب نام‌های ایرانی(1319) و رساله‌ای درباره‌ی فیزیک جدید و فلسفه‌ی ایران باستان است. در زمینه‌ی زبان،‌ کتاب‌های وندها و گهواره‌های فارسی(1368)، فرهنگ حسابی 372، رساله‌ی توانایی زبان فارسی(1350) از آثار ماندنی در فرهنگ فارسی هستند. دکتر حسابی در کتاب وندها و گهواره‌های فارسی می‌نویسد:

 "زبان فارسی یکی از زبان‌های هند و اروپایی است. این زبان‌ها دارای ریشه‌های مشترکی هستند و از هندوستان و ایران و کشورهای اروپا تا جزیره‌ی ایسلند گسترش دارند. این زبان‌ها از نوع زبان‌های تحلیلی و دپسا (Analytic and Agglutmating )می‌باشند. در ساختمان این زبان‌ها دو جزء وجود دارد. یکی ریشه‌ها و دیگری وندها. ریشه‌ها شامل فصل و اسم و صفت‌اند و وندها شامل پیشوند و پسوند. از ترکیب این دو جزء واژه‌ها ساخته می شوند. مثلأ واژه (پیشرفت) از دوسیدن (الساق) ریشه (رفتن) به پیشوند (پیش) ساخته شده است و واژه (گفتار) از ریشه گفتن و پسوند ( آر) ساخته شده است. شماره واژه‌هایی که با چند ریشه و پسوند و چند پیشوند می‌توان ساخت بسیار زیاد است. با 1500 ریشه و 150 پسوند می‌شود 225000 = 150×‌1500 واژه ساخت. با ترکیب این 225000 واژه با 200 پسوند می‌شود 45000000 = 200×225000 ( چهل و پنج میلیون) واژه دیگر ساخت. در فارسی ترکیب‌های فراوان دیگری هم هست که به این شماره افزوده می شود. مانند ترکیب اسم با صفت چون (روش اول) و پیوند اسم با اسم چون (خردپیشه) و فعل با صفت چون و فعل با فعل چون (گفت و شنود)."

 

پروفسور حسابی، در 12 شهریور 1371 (ه . ش‌)، در بیمارستان‌ دانشگاه‌ ژنو، به‌ هنگام‌ معالجه‌ قلبی‌، بدرود حیات‌ گفتند. 
مقبره‌ استاد، بنا به‌ خواسته‌ ایشان‌، در زادگاه‌ خانوادگی‌، در شهر دانشگاهی‌ تفرش‌، قرار دارد.

اندک زمانی پس از مرگ حسابی در سال ۱۳۷۲، خانه او تبدیل به موزه‌ای شد که در آن وسایل شخصی، مدارک علمی و تحصیلی، نشان‌ها و تقدیرنامه‌ها و عکس‌های قدیمی و متن نطق‌ها و نوشته‌ها در آن به نمایش گذاشته شده‌است. این موزه در خیابان تجریش – خیابان مقصودبیک قرار دارد.

جملات برجسته استاد

تقلید (از غرب)، خطری است جدی، که چشمه های نبوغ را، خشک می کند.

حفظ سنن اعتقادی، ملی و نبوغ نژادی، واجب است.

سادگی و عشق از عوامل پیشرفت است، که در قلب ما ایرانیان است.

ایران، جزیره هوش و ذکاوت است.

موسیقی خوب ایرانی، یک طرز تفکر است. یک فلسفه است، و بیان یک آرزوست.

بزرگترین خوشحالی من در زندگی: هوش و استعداد جوانان ایرانی است.

4 اصل پیشرفت: مردانگی، عدالت، شرم و عشق است.

 

نگارخانه

       

      

منابع تصاویر