بهار نارنج

نام علمی: Citrus aurantium
نام انگلیسی: Orange, Bitter Orange
نام عربی: نارنج
نام فرانسوی: Citronnier, Oranger amer
نام آلمانی: Bitterorangen baun
نام‌های مترادف: Citrus amara, Citrus vulgaris, Citrus bigaradia
خانواده: Rutaceae  (مرکبات)
پیش از پرداختن به «بهار نارنج» لازم است ابتدا مقدمه‌ای در حد معرفی و گیاه‌شناسی از «نارنج» ذکر شود:
گیاه‌شناسی:
نارنج درختی است به ارتفاع 6-4 متر، همیشه سبز، بدون کرک، دارای تیغ‌های بلند از خانواده Rutaceae با ساقه‌ای دارای پوست تقریباً صاف متمایل به خاکستری؛ ‌برگ‌های پایا، متناوب و تخم مرغی به درازای 10-5/7 سانتیمتر با انتهای نوکدار، کناره‌های دالبری،‌ به رنگ سبز تیره و براق با دم‌برگ بالدار؛ گلهای منفرد و یا مجتمع به شکل گروهی، سفیدرنگ، درشت‌تر از گل پرتقال با تعداد پرچم‌ها 20 یا بیشتر؛ میوه و تخمدان کروی یا تخم‌مرغی به قطر 8-7 سانتیمتر با ‌دو قطب فرورفته، سطح پوست میوه ناصاف و دارای برجستگی‌های کوچک به رنگ زرد نارنجی و گوشت ترش و نسبتاً تلخ.
میوه نوعی «سته»  به قطر تا 10 سانتی‌متر با پوست ضخیم و نارنجی‌رنگ است. پوست میوه، تلخ‌مزه ولی آب درون آن، ترش است. قسمت مورد استفاده نارنج، گل، پوست میوه و آب نارنج می‌باشد که همگی دارای خواص دارویی هستند. خلال بهار نارنج شامل پوست بیرون خشکیده میوه رسیده سیتروس اورانتیوم جدا شده از لایه گوشتی سفید می‌باشد.
گل‌های بهار نارنج به صورت منفرد و یا چندتایی در طول محور شاخه‌ها قرار گرفته‌اند. این گل‌ها، معطّر، ترد و شکننده هستند و واجد کاسه‌ای با 5 لوب و جامی سفیدرنگ متشکل از 5 گلبرگ می‌باشند. گلبرگ‌های ضخیم آن، زبانه‌ای‌شکل، به رنگ سفید متمایل به زرد است که بر روی آنها حفره‌های ترشحی اسانس را به روشنی می‌توان مشاهده‌ نمود. گل‌های نارنج به نام بهار نارنج در ایران مشهور است که قسمت مهم مورد استفاده آن می‌باشد. در اواسط بهار گل‌های نارنج شکفته می‌شوند و سریعاً ریزان می‌باشند. این گلها جهت تهیه مربا و عرق بهار نارنج استفاده می‌شوند. بهار نارنج و عرق آن به عنوان آرام‌بخش و مدرّ مصرف سنتی دارد.
بخش‌های طبی: پوست تازه و خشک شده، میوه، گل‌ها، تخم و روغن استخراج شده آن.
رُستنگاه:
این گیاه بومی مناطق استوایی آسیا از جمله هند و چین است و در مناطق گرم و نیم‌گرم به خوبی رشد می‌کند. در اسپانیا، جنوب آمریکا، کالیفرنیا، ‌برزیل، ایتالیا، ‌اسرائیل و همچنین در نقاطی از ایران از جمله استان‌های گیلان، مازندران و فارس رویش دارد و امروزه به طور وسیع در دیگر مناطق مثل مدیترانه کشت می‌شود.
تاریخچه: در قرن شانزدهم میلادی، یک پرنسس ایتالیایی به نام «آنا ماری نرولی» متوجه اسانس حاصل از گل‌های گیاه شد و از آن برای خوشبو کردن دستکش‌هایش استفاده می‌کرد. امروزه اسانس گل‌های بهار نارنج که به نام «نرولی اویل» در جهان مشهور است از اسانس‌های گرانقیمت است.
این اسانس از سال 1680 تاکنون توسط تقطیر استخراج می‌گردیده است، ولی امروزه آن را با استفاده از حلال‌های آلی فرّار به دست می‌آورند که البته میزان اسانس حاصل بسیار اندک بوده، از این رو غالباً مورد تقلب قرار‌ می‌گیرد.
اسانس نرولی از شکوفه‌های این درخت و واریته Dulcis درکشورهای ایتالیا، مصر، تونس، مراکش، آمریکا و فرانسه استخراج می‌شود. انواع این گیاه دارویی در میان مردم چین همچنان علاقمندان زیادی دارد.

طبیعت شکوفه‌های بهار نارنج:
 در دوم گرم و خشک ذکر شده است.

افعال و قوا در طب سنتی ایران:
 پادزهر سم گزندگان، شادی‌بخش، مقوی مغز و ریه و دستگاه گوارش است. بوئیدن شکوفه آن مقوی مغز و تحلیل‌برنده زکام است و عرق آن که ماءالقداح و عرق بهار نامیده می‌شود، جهت رفع ضعف مغز و گشودن منافذ بدن و رفع نزله‌ها، بسته بودن منافذ استخوان پرویزنی، درد سینه، تپش قلب، قولنج، تقویت اشتها و از بین بردن آروغ و نفخ استفاده می‌شود و با آب کرفس در سنگ گرده و مثانه مؤثر است. همچنین مصرف آن به همراه مرجان سائیده شده، برای طحال بسیار خوب است. مصرف آن از طریق واژن، قاعده‌آور و اصلاح‌کننده وضع رحم است و با شیر مادیان به آبستنی کمک می‌کند. در موارد اسپاسم به ویژه درد ناحیه شکم کودکان، ضعف اعصاب، بی‌خوابی‌های با منشاء عصبی، ضعف جریان گردش خون و ضعف نیروی جنسی استفاده می‌شود، اما زیاد بوئیدن آن موجب بی‌خوابی می‌شود. گفته شده است که آشامیدن آن جهت درمان اسهال رطوبی مفید است و در درمان برونشیت مزمن نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده‌های بهار نارنج در طب چینی شامل درد اپی‌گاستریک، استفراغ و کم‌اشتهایی می‌باشد.
اثر بهار نارنج در ظرف مسی تا هفت ‌سال و در ظرف شیشه‌ای تا یک سال باقی می‌ماند.
کاربرد در طب نوین:
در دانش گیاه‌شناسی جدید موارد استفاده اثبات‌نشده گل و روغن بهار نارنج، درمان مشکلات معده و عصبی، نقرس، زخم دهان، و آرام‌بخش برای تنش‌های عصبی و کم‌خوابی عنوان شده است.
ترکیبات شیمیایی اسانس: اسانس محتوی لینالول 34٪، لینالیل استات 17-6٪ ، لیمونن 15٪، پی‌نن، نرولیدل، ژرانیول، نرول، متیل آنترانیلات، ایندول، سیترال، فارنه سول، و جاسمون می‌باشد.
موارد مصرف درمانی اسانس: دارای اثر ضد افسردگی و آرام‌بخشی است. همچنین برای نرم‌ کردن پوست‌های خشک و جلوگیری از شکنندگی مویرگ‌ها استفاده می‌شود. برای این کار می‌توان یک یا دو قطره آن را با کِرِم‌ها مخلوط نموده و برای نرمی پوست استفاده کرد. تپش قلب، ضعف جریان گردش خون، اسهال مزمن،‌ دردهای متواتر شکمی، نفخ، اسپاسم، سوء هاضمه، فشارهای عصبی و ناراحتی‌های مربوط به هیجان و عاطفه نیز از موارد مصرف اسانس بهار نارنج هستند.
این اسانس و اسانس حاصل از تقطیر برگ‌ها و شاخه‌های جوان، در تهیه ادکلن نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند و همچنین به عنوان ماده معطر در داروسازی و نوشابه‌سازی نیز مصرف می‌شوند.

عوارض جانبی گل بهار نارنج و روغن گل:
هیچ ضرر و عوارض جانبی شناخته شده‌ای در ارتباط با استفاده مناسب از دوز دارویی معین شده وجود ندارد.

دوز گل بهار نارنج و روغن گل: اطلاعات موثقی در دسترس نیست.

اشکال دارویی گل: روغن، دم‌کرده، عرق، اسانس.

روغن: روغن آن از تقطیر گل‌های کاملا بازشده و تازه آن به دست ‌می‌آید.
دم‌کرده: برای آماده‌سازی یک چای دم‌کرده، یک قاشق دارو را به 150 میلی‌لیتر آب گرم اضافه کنید، 10 دقیقه صبر کنید و سپس آن را صاف نمایید.
عرق: آب حاصل از تقطیر گل‌های بهار نارنج به نام عرق بهار نارنج خوانده شده، در آشپزی مورد استفاده قرارمی‌گیرد. عرق بهار نارنج در صورتی که دارای غلظت مناسب بوده و از آلودگی‌های میکروبی و قارچی مبرا باشد برای رفع بدخوابی، تسکین شوک‌ها و از بین‌بردن نفخ سودمند است. آب مقطر بهار نارنج نیز در بی‌خوابی‌های عصبی و به عنوان آرام‌کننده و ضد تشنج کاربرد دارد. عرق بهار نارنج به مدت یک سال از تاریخ تهیه اثر درمانی خود را حفظ می‌کند.
اسانس: مهم‌ترین مورد استفاده گیاه مذکور استخراج اسانس‌های موجود در اندام‌های مختلف آن است که به دلیل رایحه خاص خود، در صنعت عطرسازی طرفداران زیادی دارد.

نگهداری: در ظروف دربسته و مقاوم به نور و دور از رطوبت

منابع:
1)متداول‌ترین گیاهان دارویی سنتی ایران، دکتر غلامرضا امین، انتشارات دانشگاه تهران، 1384.
2) گیاه‌شناسی دارویی،  دکتر احمد امامی، علی آهی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، 1387.
3) گیاهان دارویی و گیاه درمانی، دکتر محمدحسین صالحی سورمقی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، انتشارات دنیای تغذیه، تهران، 1385.
4) دایره‌المعارف طب سنتی، گیاهان دارویی، جلد دوم، دکتر ابوالقاسم سلطانی، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، انتشارات ارجمند، تهران، 1384.
5) مفردات مخزن‌الادویه، محمدحسین عقیلی علوی خراسانی، به تصحیح سیدعلی موحد ابطحی، جلد اول، چاپ اول، قم، انتشارات مهربخش، 1386.
6) لوح فشرده لغتنامه دهخدا، روایت سوم، انتشارات دانشگاه تهران
7) فرهنگ و مصطلحات طب سنتی ایران، جلد اول، دکتر محمدتقی میر، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، 1376.