احتمال تدوین اوستا در زمان هوخشتره

در آن زمان پادشاه ماد قصد داشت با داشتن یک دین واحد مردم را متحد کند.....

چنان که می دانیم، دولت نابود شده اشور دارای دین رسمی بود. دولت ماد بسیاری از نظاماتش را از اشوریان اقتباس کرده بود. داشتن دین رسمی و همگانی نیز یکی از مستلزمات شاهنشاهی بود. شرط لازم تداوم شاهنشاهی مستلزم ان بود که وحدت دینی و عقیدتی در سرزمین های ایرانی نشین تابع شاهنشاهی ایجاد گردد و این مستلزم همه گر شدن دین زرتشت در میان ایرانیان و دوب شدن دین های کهن ایرانی در دین واحد و فراگیر بود. تعالیم زرتشت تا این زمان در میان بیشینه جماعات ایرانی درون فلات ایران رسوخ یافته بود و نام های برخاسته از تعالیم مزدایسنه ( همچون فرورتیش و هوخشتر) نشان می دهد که این تعالیم تا سده هشتم پ م در میان قبایل ماد ریشه دوانده بوده است. به یاد داریم که پدر دیائوکو نامش فرورتیش بود و پیش از او نیز نام کاوی خشتر را در نوشته های اشوریان دیدیم. تشکیل دین رسمی و ترویج ان نیز مستلزم تدوین تعالیم دین بود – تعالیمی که به زرتشت نسبت داده می شد و قرار بود که به عنوان مرجع اداب و رسوم عبادی و نیز احکام قضایی و واجبات کشورداری مورد پیروی قرار گیرد و نیز براساس انها برای معاملات و داد و ستدها احکام و مقرراتی وضع شود.

مغان در زمان ساسانی ادعا می کردند که زرتشت در سال 258 پیش از اسکندر مقدونی در منطقه اورمیه ظهور کرد، و این در اوستای تدوین شده در زمان ساسانی بازتاب یافته، سپس نویسندگان دین کرد نیز در زمان خلافت عباسی این را تکرار کرده اند. اسکندر در سال 332 پ م به ایران لشکر کشید. وقتی 258 را به 332 بیفزائیم سال 580 پ م را به دست می اوریم. اگر فرض کنیم که این سخن نه بی اساس بلکه ناشی از یادهای جمعی ایی بوده باشد که برای مغان اذربایجان مانده بوده است و اگر فرض کنیم که انها یکی دو دهه اشتباه گفته باشند باز هم می بینیم که روایت مغان زمان ساسانی ظهور زرتشت ا به زمان سلطنت هوخشتر نسبت داده است. انها البته چیزی درباره هوخشتر و مادها نمی دانستند و دانسته هایشان درباره زمان زرتشت به همان موضوعاتی محدود بود که در خود اوستا امده بود ( باختریه و ویشت اسپه، کاوی ها و کرپن ها و اوسیج ها و گرهماها و توریا). لذا برای حل این مشکل که اذربایجان کجا و باختریه کجا؟ می گفتند که زرتشت در اینجا ظهور کرده سپس به باختریه و دربار ویشت اسپه مهاجرت کرده است.

این روایت اگرچه درباره مان ظهور زرتشت صدق نمی کند ولی شاید راه به جایی ببرد و مبتنی بر یادهای مبهم جمعی بازمانده از روزگار مادها بوده باشد. می توانیم تصور کنیم که ضرورت تشکیل دین رسمی و همگانی سبب شد که هوخشتر دببیرانی را مامور کند تا تعالیم زرتشت را برایش تدوین کنند. به یاد داریم که سلطنت مان نا چند سده دیرینه تر از سلطنت ماد بود، سپس بخشی از شاهنشاهی ماد را تشکیل داد. پس لازم به توضیح نیست که نظامات سلطنتی ( از جمله تشکیلات دینی) در مان نا دارای پیشینه طولانی بوده است. نشانه هایی نیز از وجود دبیران نویسنده در مان نا خبر می دهد در حالی که تاکنون هیچ اثری از این که مردمی از قبیله سلطنتی ماد تا پیش از هوخشتر خواندن و نوشتن می دانسته اند به دست نه امده است. در یک سند اشوری خبر فرستاده شدن ستون یاد بود از طرف شاه مان نا به دربار شاه اشور امده، که حتما ستونی بوده که بر رویش مطالبی (مثلا سوگند نامه پابندی به عهد و پیمان هایی که شاه مان نا در حضور شاه یا خدای اشور سپرده بوده) نگارش شده بوده است و این دلیل بران است که در مان نا تشکیلات دبیران سلطنتی وجود داشته که چه بسا خواندن و نوشتن را در آشور یا ارمنیه اموخته بوده اند. به عبارت دیگر، پیش از تشکیل شاهنشاهی ماد سواد داری در میان افرادی از وابستگان به دربار مان نا رواج داشته است.

پیش از این دیدیم که کاوی ها در دوران ماقبل ماد هم امیر بودند و هم رهبر دینی. خاندان سلطنت مان نا نیز می توانسته که شامل این تعریف شود؛ زیرا گرچه مان نا از نظر تمدنی چند مرحله از زمان کاوی ها پیش رفته تر بود ولی خاندان سلطنتی مان نا سرپرست دین هم بودند. میتوان تصور کرد که دبیرانی که احتمالا تعالیم زرتشت را برای دربار شاهی ماد تدوین کردند مردمی از قبیله سلطنتی مان نا بودند که خواندن و نوشتن می دانستند و از رهبران دینی مان نا بودند. برای این فرض دلایلی وجود دارد: مغان زمان ساسانی از نبیرگان مردمی بودند که روزگاری در همین کشور مان نا می زیستند، آنها زرتشت را منتسب به قبیله دیرینه خودشان می دانستند و سرزمینی که برای ظهور زرتشت تعیین می کردند همان جائی بود که روزگاری مرکز سلطنت مان نا بود. در افسانه یی که انها ساخته بودند زرتشت برامده از دریاچه اورمیه بود و در اخر زمان نیز قرار بود که نسخه دوم زرتشت از همین دریاچه اورمیه بروید.

منحصر کردن زمان ظهور زرتشت توسط نبیرگان این مغان در زمان ساسانی به اواخر دوران سلطنت هوخشتر را باید در پیوند با اغاز رسمیت یافتن دین زرتشت در دربار ماد دانست؛ البته دینی که نام زرتشت را برخود داشته ولی همه رسوم و ادابش را از دین های کهن منطقه گرفته بوده؛ از جمله تقدس آذر که توسط همین تدوین کنندگان تعالیم زرتشت به زرتشت نسبت داده شد. تقدس اذر در سلطنت ماد رسمیت یافت. در سنگ نگاره ایی بر فراز گوری که احتمالا از ان هوخشتر باشد نشان داده شده که شاه در برابر اذر ایستاده مشغول نیایش است و مغ در سوی دیگر اذر ایستاده است و پیشوایی می کند و احتمالا اورادی که به زرتشت نسبت داده بوده اند را می خواند. شاید در همین زمان بود که عبارت دین مزدایسنیش ( دین مزداپرستی) ابداع شد تا از ائینی که اینک رسمیت یافته بود تعریف دقیقی به دست داده شود دینی که بر پرستش افریدگار و پروردگار یکتای نادیده وصف ناپذیر بنا شده بود.

اگر این فرضیات و حدسیات بتوانند ما را قانع کنند، می بایست که مغان مان نایی را تدوین کنندگن حدود و ثغور ان دین طبیعی برامده از سنتهای دیرینه مردم بخش شمال غربی فلات ایران دانست که به زرتشت نسبت دادند و نام دیگرش« دین مغان» شد، چنان که همه مورخان یونان باستان ان را «دین مغان» می نامیدند و حتی زرتشت را مغ می پنداشتند.

احتمالا بخش هایی از اوستا، از جمله گاته ها و یسنه هفت بندی و بخش هایی از یشتها و بن دهشن و وندیداد، به ویچه داستان های حماسی و اساطیری نیمه شرقی فلات ایران، در همین زمان گرد اوری و تدوین شد. گرچه یقینا سروده های زرتشت در سینه های مومنین به دین او محفوظ بوده، ولی تصور می رود که این تعالیم و ان چه که بخش های بسیار کهن اوستا نامیده میشود تا ان زمان به صورت پراکنده در برخی از مناطق نیمه شرقی فلات مدون شده بوده است. مغان بی خبر از همه ان چه که در این متون امده بوده و به کلی نا اشنا با اشخاصی که نامشان در اوستا امده و نیز نام های جایهای دیرینه که دیگر تغییر نام داده بوده اند، به فرمان شاه ماد متصدی گرداوری و تدوین تعالیم زرتشت شدند.