نهضت تنباکو و نقش میرزای شیرازی
درباره تاریخ تنباکو و مخالفت مردم و روحانیت با استبداد و استعمار به رهبری «میرزای شیرازی» آثار فراوانی تألیف شده و نویسندگان و مورخان به اجمال و تفصیل از آن سخن گفته‌اند.
گرچه برخی از مورخان و مؤلفان آگاهانه یا ناآگاهانه تاریخ را وارونه کرده و به نفع استعمارگران و عمال داخلی‌اش دست به قلم برده‌اند و مبارزات مردم به رهبری روحانیت را تحریف کرده‌اند، اما از آنجا که حقیقت مخفی نمی‌ماند و واقعیات رخ می‌نماید، عده ای از مورخان واقعیات را ثبت کرده اند. برخی از آثاری که در این زمینه منتشر شده و همچنین برخی از آثاری که به زندگی‌نامه رهبری این نهضت «میرزای شیرازی» پرداخته اند، به اجمال معرفی می‌شوند.
تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر اثر سیدمصلح‌الدین مهدوی. این کتاب درباره تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان است، به تناسب سخن از خدمات شخصیت‌های برجسته آن دیار می‌گوید. در شرح زندگی پربار مرحوم آیت‌الله حاج شیخ محمدتقی آقا‌نجفی و مبارزات آن عالم مجاهد با استبداد قاجار به بیان نقش ایشان در نهضت تنباکو می‌پردازد و از ایشان به عنوان شخصیتی یاد می‌کند که حکم تحریم تنباکو را در اصفهان صادر و با اعزام دو تن از علما به محضر مرجع بزرگ عالم اسلام، مرحوم میرزای شیرازی زمینه صدور فتوای معروف تحریم تنباکو را فراهم ساخت. همچنین مؤلف گوشه ای از وقایع شهرهای مختلف و نقش روحانیت را در این نهضت یادآور می‌شود.
تاریخ انقلاب مشروطیت اثر مهدی ملک‌زاده. از آنجا که نویسنده مخالفت تنباکو را یکی از عوامل نهضت مشروطه می‌داند، مسئله واگذاری انحصار تنباکو و توتون را در چند صفحه ای به اجمال مطرح می‌کند و اظهار می‌دارد که مردم و مخالفان دولت در این مبارزه پیروز شدند.
خلسه اثر محمدحسن اعتمادالسلطنه. خلسه مشهور به خوابنامه نوشته محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه است. او که از نزدیکان ناصرالدین‌شاه قاجار بوده، حوادثی را به رشته تحریر درآورده و صفحاتی را هم به بیان جریان امتیاز انحصار توتون و تنباکو و مخالفت علما و مردم اختصاص داده است. او که خود از درباریان و وابستگان به روسیه بود، سعی دارد مخالفت علما و مردم را نتیجه تحریکات تجار تنباکو قلمداد کند و نهضت مذهبی مردم را در سودجویی تجار تنباکو و صرفاً مسئله ای اقتصادی خلاصه کند. همچنین سعی می‌کند که تنها عامل مخالفت مرحوم آیت الله میرزای شیرازی و صدور فتوای معروف «تحریم تنباکو» را تحریک سیدجمال الدین اسدآبادی و داماد میرزا سیدعلی‌اکبر فال اسیری معرفی کند.
سیدجمال الدین حسینی پایه گذار نهضت‌های اسلامی اثر صدر واثقی. به تناسب ارتباط سیدجمال‌الدین اسدآبادی با نهضت تحریم تنباکو و مبارزاتش با ناصرالدین شاه، مسئله امتیاز انحصار تنباکو را مطرح می‌کند و نقش سیدجمال الدین را در این ماجرا شرح می‌دهد و ضمن رد نظر کسانی که برای سیدجمال الدین هیچ‌گونه نقشی در نهضت تنباکو قائل نیستند و نامه او به آیت الله میرزای شیرازی را بی ارتباط به اقدامات آن مرجع بزرگ و صدور فتوای معروف ایشان می‌دانند، شواهد و قرائنی را مطرح می‌کند مبنی بر اینکه اقدامات سید و نامه او به میرزا سبب ورود میرزا به این میدان و ارسال تلگرام‌‌های مکرر به ناصرالدین‌شاه و بالاخره حکم تحریم تنباکو شده است، ضمناً به بیان گوشه ای از حوادث تهران درباره قیام مردم علیه شاه می‌پردازد.
تحریم تنباکو، اولین مقاومت منفی در ایران اثر ابراهیم تیموری. کتاب «تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران» که در سال 1328 تألیف شده است، تنها پیرامون امتیاز انحصار تنباکو و وقایع مربوط به آن است. نویسنده در بخش اول و دوم به بحث پیرامون سابقه انحصار تنباکو و دادن امتیاز انحصار دخانیات به انگلیسی‌ها می‌پردازد و سپس مقاومت مردم و علما را در برابر این قرارداد بازگو می‌کند. در بخش چهارم کتاب نتیجه مقاومت مردم و صدور حکم تحریم تنباکو توسط میرزای شیرازی را توضیح می‌دهد و در بخش‌های دیگر کتاب به حوادث شهرهای مختلف و پیروزی ملت و علما می‌پردازد. مؤلف سه گروه از مخالفان این امتیاز را معرفی می‌کند؛ اول دولت روسیه که همواره با انگلیس رقابت می‌کرد. دوم تجاری که از این ناحیه دچار ضرر و زیان شده بودند و سوم مردم و علما که به‌واسطه مفاسد مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی این امتیاز به مخالفت با آن پرداختند.
نقباءالبشر اثر شیخ آقا بزرگ طهرانی. شیخ آقابزرگ طهرانی از علمای بزرگ شیعه و مؤلف کتاب ارزشمند «الذریعه» به تناسب بیان احوالات علما و بزرگان چند صفحه از کتاب نقباءالبشر را به بیان احوالات میرزای شیرازی اختصاص می‌دهد و ضمن معرفی اساتید مرحوم میرزا و بیان خلاصه ای از زندگانی ایشان به نفوذ کلمه او اشاره می‌کند. میرزای شیرازی برای فرار از ریاست و مرجعیت از نجف به سامرا هجرت می‌کند.
بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صد ساله اخیر اثر استاد مرتضی مطهری. این کتاب که به طور اختصار به بررسی جنبش‌های اصلاحی در تاریخ اسلام و به ویژه نهضت اسلامی ایران پرداخته است، در بیان نقش اصلاح گرایانه سیدجمال الدین اسدآبادی و ارتباط با روحانیت شیعه به عنوان یک نهاد مستقل و قدرتمند، به تناسب نقش روحانیت شیعه در نهضت تنباکو اشاره می‌کند. استاد معتقدند که سیدجمال الدین اسدآبادی در مبارزه با استبداد و استعمار و از جمله در نهضت تنباکو نقش داشته است. همچنین استاد شهید روحانیت را آغازگر نهضت تنباکو می‌داند که با دخالت زعیم بزرگ مرحوم حاج میرزا حسن شیرازی به پیروزی نهایی رسید.
پیکار پیروز تنباکو اثر محمد نهاوندیان. این کتاب که در سه بخش تنظیم شده است، به طور مشروح به تحلیل وقایع نهضت تنباکو می‌پردازد. مؤلف در بخش اول کتاب به بیان نقشه های استعمارگران و اقدامات کمپانی انگلیس می‌پردازد. در بخش دوم عکس‌العمل مردم و علما و روند مبارزه و مراحل گوناگون آن را به رهبری آیت الله میرزای شیرازی توضیح می‌دهد و نمایی از چهره متکبرانه ناصرالدین شاه و فساد درباریان را نشان می‌دهد. در بخش سوم به بیان ویژگی‌ها و دستاوردهای این نهضت مذهبی می‌پردازد و در مراحل مختلف به تحلیل‌های مغرضانه برخی از مورخین خودباخته استعمار در مسخ ارزش‌های مذهبی پاسخ می‌دهد. در مجموع نویسنده در ارائه چهره واقعی نهضت و نقش علما و روحانیت و رهبری آن موفق بوده است.
انقلاب ایران اثر ادوارد براون، ترجمه احمد پژوه. این کتاب که پیرامون تاریخ مشروطه نگاشته شده است، در ابتدا به بیان اجمالی از فعالیت‌های سیدجمال الدین اسدآبادی و سپس به واقعه رژی می‌پردازد. مؤلف که رعایت انصاف را در نقل و تحلیل وقایع مربوط به نهضت تنباکو کرده است، نقش سیدجمال الدین را در صدور فتوای تحریم تنباکو مؤثر می‌داند و اقدام میرزای شیرازی را اقدامی عقلانی و مآل اندیشانه معرفی می‌کند که هم لطمه به سیادت و اقتدار دولت و دول خارجی زد، هم درجه وفاداری مردم به روحانیون و علما را ثابت کرد. وی دولت انگلیس را در این قضیه شکست خورده معرفی می‌کند. ای کاش برخی از نویسندگان خودباخته ایرانی هم این مقدار انصاف در تحلیل وقایع تاریخی به خرج می‌دادند!
سه سال در دربار ایران اثر دکتر فوریه، ترجمه عباس اقبال. این کتاب که خاطرات سه سال حضور دکتر فوریه به عنوان طبیب مخصوص ناصرالدین شاه در ایران است، راجع به واقعه تنباکو مطلبی را نقل کرده است، او شاه را از زمان آغاز مخالفت مردم و روحانیون مضطرب و نگران معرفی می‌کند. گرچه اکثریت قریب به اتفاق بیگانگانی که در ایران با عناوین مختلف مشغول فعالیت بوده‌اند، در ورای منصب ظاهری خود دست نشانده و جاسوسی بیش نبوده اند و همواره منافع کشور متبوع خود را در نظر داشته اند؛ این فرد هم از این قاعده مستثنی نیست. از برخی از سخنانش در این خاطرات کاملاً مشهود است، معذلک برخی از واقعیات دربار را بازگو کرده است. او اظهار می‌دارد: «به نظر من شاه باطناً زیاد اعتنایی به استنادات عالم مزبور (میرزای شیرازی) ندارد، فقط از نفوذ کلام او در میان مردم می‌ترسد و ناچار است از احکام او سرپیچی نکند.» از آنجا که شناخت اینان از فرهنگ مسلمانان، شناختی ناقص و دور از واقعیت بوده است، در تحلیل حکم تحریم تنباکو می‌گوید: «به عقیده آنها، فرنگی‌ها به هر چیزی دست بزنند نجس می‌شود.»
بررسی‌های تاریخی تنباکو اثر جمال‌الدین حسینی. این کتاب که به تحلیل واقعه رژی پرداخته است، ابتدا به تشریح سیاست‌های روس و انگلیس در ایران و خیانت‌های حکومت قاجار به دین و ملت می‌پردازد، سپس بحث پیرامون ماجرای تنباکو را مطرح می‌کند. مؤلف ضمن انتقاد از کسانی‌که تحت تأثیر تبلیغات سوء حکومت قرار گرفته و نهضت تنباکو را به روس منتسب ساخته‌اند، نقش علما و مردم را در نهضت یادآور می‌شود. همچنین مؤلف در عین تجلیل از نقش رهبری علما در این نهضت، از عدم تداوم آن تا از بین رفتن استبداد به رغم آمادگی مردم و فراهم بودن شرایط، اظهار تأسف می‌کند و آن را ناشی از رسوخ این فکر در میان علما می‌داند که هنوز برای علما ورود در سیاست به‌طور کامل و به دست گرفتن حکومت و اداره جامعه مطرح نبوده است و تبلیغات استعماری مبنی بر جدایی دین از سیاست، همواره به علما این فکر را تلقین کرده بود که آنها نباید در سیاست دخالت کنند و اداره جامعه و حکومت بر عهده آنها نیست. این اثر، یکی از آثار خوبی است که فی‌الجمله از عهده تحلیل واقعه تنباکو برآمده است.
شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا اثر عباس میرزا به کوشش عبدالحسین فدایی. عباس میرزا ملک‌آرا برادر پدری ناصرالدین شاه که از ابتدا مورد بغض ناصرالدین شاه و مادرش بود، همواره در دوران سلطنت ناصرالدین شاه مورد آزار و اذیت بود. او نیز برای حفظ خود گاهی به انگلیس و گاهی به روس متوسل می‌شد. در اثری که درباره دوران سلطنت برادرش نگاشته است، صفحاتی را به نهضت تنباکو اختصاص می‌دهد. او در این اثر از انعقاد این قرارداد انتقاد و عمل ناصرالدین شاه را نادرست معرفی می‌کند و بخشی از وقایع مربوط به مخالفت مردم و علما را با قرارداد رژی نقل می‌کند. او در این کتاب نقشه اخراج سیدجمال الدین اسدآبادی را به دستور انگلیسی‌ها می‌داند که آنها از ناصرالدین شاه می‌خواهند که سید را تبعید کند و او نیز این کار را انجام می‌دهد. همچنین به پرداخت رشوه از سوی کمپانی به درباریان تصریح می‌کند و یکی از علل امتناع شاه و درباریان از لغو قرارداد را جلوگیری از افشای همین مسئله می‌داند.
میرزای شیرازی(ترجمه کتاب هدیه الرازی الی الامام المجدد الشیرازی) اثر شیخ آقابزرگ تهرانی. این کتاب که در شش فصل تألیف یافته، دوران زندگی مرحوم میرزای شیرازی را از ولادت تا مرجعیت و وفات تشریح کرده است. فصل دوم و سوم را به اخلاق و رفتار میرزا و کرامات ایشان اختصاص داده و در فصل پنجم و ششم نیز تألیفات و شاگردان میرزا را برشمرده است. مؤلف محترم که زندگی اجتماعی میرزا و اقدامات و اصلاحات ایشان را در این اثر مد نظر نداشته است، در ترجمه ای که به همت وزارت ارشاد اسلامی صورت گرفته است، بخشی با عنوان ملحقات به کتاب افزوده شد و ضمن اشاره به اقدامات و اصلاحات میرزا، حکم معروف تحریم تنباکو و وقایع و حوادث قیام مذهبی مردم به تفصیل بحث و بررسی شده است.
قرارداد رژی‌ـ1890م اثر شیخ حسن کربلایی. مرحوم حجت الاسلام شیخ حسن کربلایی متوفای سال 1322 قمری که خود در متن مبارزه و قیام علما و مردم در جریان انحصار تنباکو بود، کتابی به نام «تاریخ الدخانیه» یا «قرارداد رژی» تألیف کرد. مؤلف که نگارش وقایع تاریخی و پیروزی اسلام و مسلمین را تکلیف شرعی خود می‌داند، دست به قلم گرفته و به ثبت وقایع مربوط به قرارداد رژی می‌پردازد. او بیشتر سعی بر نقل حوادث داشته است تا تحلیل آنها. در این اثر که یکی از آثار ارزشمند مربوط به این دوران است، مؤلف ضمن بیان اهداف انگلیس و فرنگی‌ها از دریافت چنین امتیازهایی، یکی از عوامل مهم مخالفت علما و مردم را فرهنگ مبتذلی می‌داند که آنها به همراه خود به ایران آوردند. در این کتاب فتوای مرحوم میرزای شیرازی نقل و به طور مشروح اطاعت علما و مردم از آن بیان شده است.
نجوم‌السماء اثر میرزا محمدمهدی کهنمویی کشمیری. این کتاب که در دو جلد به چاپ رسیده، شرح حال بیش از 500 تن از علما را ذکر کرده است. مؤلف در جلد دوم این کتاب در چند صفحه به زندگی علمی و سیاسی میرزای شیرازی پرداخته و ضمن تجلیل از میرزا نکاتی را از کتب مختلف جمع‌آوری کرده است. ضمناً در شرح وفات میرزای شیرازی و تشییع جنازه باشکوهی که مردم انجام دادند، روز وفات میرزا را «روز عاشورا»ی دیگری می‌خواند که همه مردم در فقدان آن عالم جلیل‌القدر عزادار بودند.
اعیان الشیعه اثر سیدمحسن امین. کتاب ارزشمند اعیان الشیعه که شرح حال مفصل علما در آن به رشته تحریر درآمده است، از میرزای شیرازی به تفصیل سخن می‌گوید، مؤلف در وصف او می‌گوید: «کان اماما عالما فقیها ماهرا محققا مرفقا رئیسا دینیا عاما ورعا نقیا راجح العقل، ناقب الفکره، بعید النظر، مصیب الرأی، حسن التدبیر واسع الصدر، منیر الخلق، طلیق الوجه، صادق النظر، اصیل الرأی، صائب الفراسه، قوی الحفظ علی جانب عظیم من کرم الاخلاق...» این جمله از فردی مثل سیدمحسن امین در تجلیل از شخصیتی، عظمت او را نمایان می‌کند. مؤلف از اشارات متعدد شیخ انصاری نسبت به اجتهاد میرزای شیرازی سخن می‌گوید، درحالی که شیخ نسبت به اجتهاد کسی به صراحت سخن نگفته است. صاحب اعیان الشیعه خدمات و اقدامات میرزا را به تفصیل می‌شمارد و حکم معروف میرزا را در مقابله با دشمنان اسلام می‌ستاید. همچنین هشت اثر به عنوان تألیفات او و هشت تقریر از تقریرات درس ایشان را نام می‌برد.
