دیوار بزرگ گرگان

دیوار بزرگ گرگان دومین دیوار تاریخی جهان

دیوار بزرگ گرگان، طولانی ترین اثر معماری ایران باستان و بعد از دیوار چین دومین دیوار تاریخی جهان با ۲۰۰ کیلومتر طول، در دشت گرگان و ترکمن صحرا قرار دارد. این دیوار از شرق دریای خزر در خواجه نفس شروع  و از شمال آق ‌قلعه و گمشیان گذشته پس از پیمودن شمال گنبد به طرف شمال غرب رفته و در کوه ‌های «پیش ‌کمر» محو می‌شود.

در نوشته‌های تاریخی ، دیوار بزرگ گرگان را که مانعی در برابر بیابان‌ گردان آسیای میانه بوده به نام های سد اسکندر ، سد انوشیروان ، سد فیروز ، دیوار دفاعی، قزل آلان ، مار سرخ و … نامیده‌اند و مطالب گوناگونی در مورد آن بیان داشته‌اند.

نخستین پژوهش باستان شناسی دیوار گرگان در دوره معاصر توسط «ژاک دمورگان» فرانسوی درست در ۱۰۰ سال پیش صورت گرفت که قسمتی از مسیر دیوار را روی نقشه ترسیم نمود. بعد از او باستان شناس فرانسوی «آرن» در سال ۱۳۱۲ خورشیدی بخشی از دیوار گرگان را به صورت پیمایشی، شناسایی و معرفی کرد. در سال ۱۳۱۶ خورشیدی «اریک اشمیت» آمریکایی با پرواز بر فراز منطقه، خط قرمز رنگی را در زمین مشاهده کرد که با پیچ و تاب از دریا به سمت کوه های پیشکمر در شرق استان ادامه یافته است. او با دیدن این منظره عجیب این پرواز را بار دیگر تکرار کرد و باتهیه عکس های هوایی گام مهمی در شناسایی دیوار برداشت. بعد از آن دکتر «محمد یوسف کیانی» در سال ۱۳۵۰ با پرواز مجدد بر روی دیوار موفق به برداشتن عکس های جالب توجهی از دیوار شد و طول دیوار را ۱۷۵ کیلومتر با ۳۲ قطعه وابسته شناسایی کرد. پس از این مطالعات جدید شروع و تا سال ۱۳۵۷ توسط باستان شناسان ایرانی ادامه یافت. اما بعد از آن پژوهش بر روی دیوار اثر باستانی تا تشکیل استان گلستان یعنی سال ۱۳۷۸ متوقف ماند.

 

 

در سال 1378 با شروع ساخت سد گلستان بخشی از مسیر دیوار گرگان در محدوده کانال آبیاری و زهکشی سد قرارگرفت و بنابر ضرورت حفظ دیوار، آب سد از طریق دو کانال از زیر دیوار هدایت شد. بعد از آن در سال 1381 ، دیوار گرگان در شش فصل کاوش شد که اطلاعات فراوانی از آن به دست آمد. به طوری که هم اکنون باستان‌شناسان طول دیوار را 200 کیلومتر می‌دانند. از آن جایی که در برخی از نوشته‌های این دیوار تا مرو ادامه داشته ، باستان‌شناسان احتمال می‌دهند طول دیوار بیشتر از 200 کیلومتر باشد که در کاوش‌های آینده به جواب آن خواهند رسید. همچنین تا قبل از این تخمین زده می شد که این دیوار مربوط به دوره اشکانیان باشد اما بر طبق آخرین نمونه های آزمایش شده در آزمایشگاه های معتبر این دیوار متعلق به دوره ساسانی است.

 

 دیوار گرگان در مناطق کوهستانی 2متر و در دشت 10 متر عرض داشته و آجرهای بزرگ آن ابعاد 41 در 41 و قطر 10 سانتیمتر در دهها کوره آجرپزی پخت می ‌شده است. بسته به خاک منطقه‌ای که آجر پخته می‌شد رنگ آن از نخودی تا قرمز فرق می‌کند. خندقی 30 متری هم در جلوی دیوار کنده شده که آب از طریق آن به دشت ها و کوره ‌های مسیر می رسید. از ارتفاعات پیشکمر تا روستای «زاو» در پارک ملی گلستان که 35 کیلومتر است بخش هایی از دیوار سالم ‌تر باقی مانده و با حفاری در چندین نقطه خوشبختانه بقایایی دیوار از زیر خاک بیرون آمده است.

هرچند دیوار گرگان برای ثبت جهانی در یونسکو معرفی شده است اما همچنان نبود اعتبار برای تهیه نقشه های توپوگرافی و کاداستر برای تعیین عرصه، نبود حریم استحفاظی و عدم رعایت حریم منظری دیوار و تاسیسات وابسته و داشتن عرصه و حریم مصوب که یکی از اساسی ترین موارد احراز شرایط ثبت در فهرست آثار جهانی است، روند ثبت جهانی این اثر باستانی را با مشکل روبه رو کرده است.

به هر حال دیوار دفاعی گرگان یکی از آثار تاریخی مهم و با ارزش بوده که بازدید آن برای هر بیننده بسیار جالب و عبرت آموز می باشد زیرا نمایانگر گوشه ای از تاریخ پرفراز و نشیب سرزمین پهناور کشور ایران و بیانگر اراده و تلاش نیاکان ما در حفظ و نگهداری سرزمین خود در مقابل دشمنان متجاوز می باشد.