نگاهی دیگر به چوب بازی و رقص چوب

میدان رزم ،خاستگاه آیین چوب بازی و رقص چوب

یکی از رسم های کهن که هنوز در میان برخی ساکنان کشور ما رواج دارد، رسم دیرین«چوب بازی» و «رقص چوب» می‌باشد.چوب بازی در بین مردمان لر و قشقایی متداول است. چوب بازی بزمی یا ترکه بازی،در عروسی ها و جشن ها توسط مردان اجرا می‌گردد به گونه ای است که دو مرد با دو چوب به مبارزه نمادین با یکدیگر می پردازند. .رقص چوب نیز در بین سیستانی ها و ساکنان خراسان برقرار است. در بین اهالی سبزوار نیز آیین کهن«اسب چوبی» سابقه فراوانی دارد. ویژگی بارز این بازی ،گروهی بودن ، پر تحرکی ،هیجان فراوان و همراه با سرنا و دهل است و حالت ها و پزهای آن، بر جنبه‌ های رزمی‌ و حماسی آن حکایت دارد.در باره فلسفه و ریشه این رسم کهن،عده ای معتقد هستند در ایران باستان بالاترین افتخار برای یک مرد،دلاوری در جنگ بود.به همین دلیل فراگیری فنون و مهارت های رزم بین آنان عادتی نیکو و پسندیده بشمار می‌رفت. حتی در زمان صلح نیز از این کار غفلت نمی‌کردند. جوانان در مکانی گردآمده و با شور و علاقه فراوان به تمرین مهارت‌های رزمی می‌پرداختند تا آمادگی روانی و جسمانی برای رزم را در خود زنده نگه‌ ‌دارند. در تعلیم و تربیت ایرانی نیز تلاش می‌شد تا هنرهای برجسته ای مانند اسب سواری , تیراندازی و راستگویی از پنج سالگی تا بیست سالگی به پسران  تعلیم دهند.

اما وقتی حاکمان بنی امیه و بنی عباس و بعدها مغول ها یا حکومت های دست نشانده آنان بر کشور ایران مسلط شدند به دو دلیل داشتن و حمل سلاح و فراگیری فنون نظامی را جرم اعلام داشته و با خاطیان به شدت برخورد می‌کردند. نخست رفتار مستبدانه،توهین آمیز و ستمگرانه آنان بود که همواره مخالفت و اعتراض ایرانیان را برمی‌انگیخت. آن‌ها بیم داشتند با گسترش اعتراض‌ها، مردم قیام کرده به سلطه آنان پایان دهند. برای پیشگیری از وقوع هر قیامی، به شدت مراقب اوضاع بودند تا ایرانیان نتوانند با کسب آمادگی دفاعی و تجهیز خود، آنان را از قدرت ساقط نمایند. دیگر اینکه به دلیل عقیدتی و دینی بسیاری از ایرانیان پیرو مذهب شیعه بوده با دستگاه خلافت بنی امیه و بنی عباس و حاکمان دست نشانده آن‌ها در تضاد آشکار بودند و بطور پیوسته در گوشه و کنار قیام های مسلحانه ای را سازماندهی می‌کردند.این موضوع نیز عامل دیگری بود که حاکمان را وامی‌داشت تا هرگونه فرصت کسب آمادگی نظامی و داشتن اسلحه جنگی را از ایرانیان شیعه سلب کنند. اما ایرانیان به هیچ وجه حاضر نبودند تسلیم خواسته حاکمان و دشمنان خود شوند.
تدبیر خردمندانه ایرانی برای حفظ آمادگی روانی و جسمانی و تقویت قدرت دفاعی و جنگی، در قالب تولید بازی ها و ورزش هایی تجلی پیدا کرد. مردان ایل و روستانشینان ، رقص چوب و چوب بازی را به جشن ها و شادمانه های خود افزودند. مردمان شهر نیز به ورزش زورخانه ای روی آوردند. در چوب بازی«ترکه» جای شمشیر و گرز را گرفت و «درک»- تیرکی که وسیله دفاع است- کارکرد سپر به خود گرفت. در رقص چوب نیز چوب نقش شمشیر را ایفا می‌کند. در چوب بازی هیجان و حماسه به اوج می‌رسد. «هو»/how/گفتن و فریادهای چوب بازان ،رجزخوانی جنگاوران را تداعی می‌نماید که می‌خواهند با جنگ روانی ، رقیب را  ترسانده ، متزلزل، در اراده اش خلل وارد سازند. چوب بازی به عنوان نمادی از  رزم تاریخی، جنگ و صلح، شادی و دفاع،کارکردی دوگانه داشته است. از یک سو فرصتی برای ابراز شادی در صلح و از سوی دیگر تمرینی برای آمادگی دفاعی بوده است. «چون لی‌هان،»مدیر و نماینده سابق دفتر منطقه ای یونسکو در ایران معتقد بود؛ در سطح خاورمیانه هیچ آیینی به اندازه چوب بازی بختیاری ها سنت نبرد را در خود نداشته است.

در بین بختیاری ها بسیاری از بازی های محلی مانند«هفت سنگ» ، «الختر» و... نیز نوعی زورآزمایی و در راستای تقویت توان روانی و جسمی بشمار می‌آید.
 ورزش روزخانه ای نیز وظیفه داشت پهلوانانی تربیت کند تا امنیت را در شهر برقرار و از حقوق مردم پاسداری کنند. پهلوانان در مکان های زیرزمینی و مخفی گاه ها ، پنهان از چشم بیگانگان به مشق رزم و تمرین فنون نظامی می‌پرداختند تا خود را برای مقابله با آنان نیرومند و آزموده سازند. در ورزش زورخانه ای،«میل» صورت تغییر شکل یافته گرز و شمشیر است، «کباده» همان «کمان» ،«سنگ» یادآور «سپر» و «طبل زورخانه» همان «طبل جنگی» است. در حقیقت رقص چوب و حرکات پهلوانان زورخانه، نمایشگر نوعی پیکار و نبرد و نمادی از حرکات جنگی،دفاع و حمله است که از گذشته های دور به یادگار مانده است.
اگر نگاهی به جغرافیای رقص چوب بیندازیم پی می‌بریم که این بازی در بین ساکنان و بومیان خراسان ، سیستان و زاگرس مرکزی بیشتر متداول بوده است. جاهای که هم پیشینه سکونت شیعیان زیاد بوده هم  جمعیت آنان قابل توجه بوده است. اگر به ویژگی های آیینی و اعتقادی ورزش پهلوانی و زورخانه ای نیز نیک نظر اندازیم  درمی‌بابیم که این ورزش با اعتقادات مذهب شیعه آمیخته و عجین شده است.ورزشکاران و پهلوانان تلاش می‌کنند با الهام و الگوگیری از شخصیت حضرت امیرالمومنین علیه السلام به ایشان اقتداء و در رفتار ، مرام و مسلک از آن جناب پیروی نمایند. بنابراین میتوان نتیجه گرفت این بازی ها و ورزش ها عمدتاً در مناطق شیعه نشین رشد و گسترش یافت.

بر گرفته از

تارنمای آزاد مردان بخنیاری