زریاب مخترع گیتار

زندگی نامه زریاب

زریاب با نام کامل ابوالحسن علی بن نافع مشهور به زریاب کبیر و ملقب به زریاب بصری موسیقی‌دان، خواننده و بربط نواز ایرانی‌تبار است. این هنرمند دانشمند از علمای موسیقی ایرانی بود.  و ازمعروفترین موسیقیدانهای شبه جزیره اسپانیا بوده استاو ایجادکننده مکتب موسیقی ایرانی آندلس و ترویج دهنده موسیقی عربی ابداعی پارسیان در قرطبه، اشبکیه، مصر و شمال آفریقا است. او آگاه از علوم هندسه، زمین‌شناسی و جغرافیا بوده است. گفته می‌شود عود و طرز نواختن آن را به اندلس و سپس اروپا برده است.

زندگی

بنابر روایت‌هایی که چندان مستند نیست زریاب در بغداد زاده شد و خانواده او اصلاً از کردهای ایران یا از دشت ارژن در فارس بودند. او شاگرد اسحاق موصلی موسیقی‌دان مشهور دربار هارون‌الرشید بود و پس از آن‌که اسحاق در اثر برتری زریاب در فن موسیقی و نیز فتنه‌انگیزی حاسدان به او بی‌لطف شد ترک بغداد کرد و به مغرب و بالاخره کوردوبا (قرطبه) در آندلس رفت.
زریاب در قرطبه با حمایت عبدالرحمن دوم ملک هنرپرور آندلس مدرسه‌ای برای آموزش موسیقی در قرطبه برپا کرد.در تاریخ آورده اند که زریاب شاگرد اسحاق و اسحاق از فرزندان ابراهیم موصلی( متولد 125 هجری قمری و متوفی 188 هجری قمری) بوده که در کوفه دیده بجهان گشود...ابراهیم موسیقی را نزد استادی بنام جوان و یه زرتشتی که در آنروزگار در شهر ری زندگی میکرد آموخت!وی پس گذشت اندکی با دختری بنام شاهک رازی ازدواج کرد که حاصل این وصلت کودکی شد بنام اسحاق ...میگویند ابراهیم موصلی از گوش حساسی برخوردار بوده و...داستان فوق در کتاب ابوالفرج اصفهانی در کتابی بنام اغانی به تفصیل موجود است.ابراهیم فرزند خویش اسحاق را که بعدا بنام اسحاق موصلی شهرت یافت تحت آموزش و پرورش خویش قرار داد تا جائیکه شهره آفاق گشت و به دربارهارون الرشید و سپس مامون ومعتصم ... راه یافت.
وی در تاریخ 150 هجری قمری دیده بجهان گشود و در تاریخ 251 دیده از جهان فروبست ...در طی دوران حیات زندگی خویش شاگردان زیادی را پرورش داد امااز بین شاگردان او زریاب نامی بناگه اعجوبه ای گشت که آهسته آهسته شهرتش از استاد هم پیشی گرفت و فراتر رفت همین امر باعث برانگیختن حس حسادت به وی وکلا خاندان موصلیان گردید تا جائیکه ... اورا مجبور به ترک یار و دیار نمود زریاب اول عازم مغرب که در شمال آفریقا بود وبعد از آنجا به اسپانیا رفت...زریاب با شیوه مخصوص خود روش تدریسی را که خود مخترع آن بود در آن ناحیه آموزش و رواج داد ابتدا اوزان موسیقی را با نواختن دست به شاگردان خویش القا و آموزش میداد ...او سیم پنجمی به سیم های عود خود افزود گفته اند که در اصل خود او مخترع گیتار بوده است...در سفرنامه ابن خلدون از او مطالبی به نگارش در آمده که حاکی از عظمت دانش او در زمینه موسیقی میباشد. 
( سفرنامه ابن خلدون صفحات 855 و856 چاپ چهارم بنگاه ترجمه و نشر کتاب ) زریاب در شهر کوردوبا مدرسه ای برقرار نمود تا جائیکه شهرتش در اندلس و نواحی آن دیار نیز زبانزد خاص و عام گردید. وی بخاطر شهرتی که پیدا نمود به دربار امیر اندلس راه یافت...حمایت های امیر اندلس باعث آنشد که زریاب سبک و موسیقی خود را تثبیت و گسترش دهد... گسترش سبک و سیاق او در موسیقی سرزمین های اسپانیا مغرب و کلا شمال افریقا را تحت الشعاع قرار داد امروزه موسیقی ما بخاطر عوامل بسیار شکوه و عظمت گذشته خود را از دست داده باشد که از این رهگذر کسی پیدا شود که همچون زریاب دوباره بدرخشد و جلال و شکوهش را باز گرداند.

 ابتکار شیوه و طریقه معین و منظمی است برای تعلیم آواز

شاید ما امروز در ایران به اهمیت این موضوع آگاهی و توجه نداشته باشیم که معلم آواز باید خود هنرمند آواز باشد. اکنون قریب نیم قرن است که اغلب خوانندگان ما نزد استادان نوازنده تعلیم آواز می گیرند و ظاهراً متوجه نیستند که معلم آواز باید در موسیقی از لحاظ صوتی بصیرت داشته باشند. توجه به راه و رسم ایجاد صوت و بکار بردن فنون مختلف در آواز برای هنر جوی آواز به همان اندازه دارای اهمیت است که فنون مختلف نواختن برای هنر جوی ساز.

شاید به همین دلیل است که مشاهده می کنیم که صوت مطبوع در کشور ما بتدریج رو به زوار می رود و جای آن را آواز های بی قواره ای که هیچ نام و عنوان مشخص به آنها نمی توان داد میگیرد.

نقل شده است که زریاب وقتی می خواست استعداد نو آموز آواز را بیازماید به این کیفیت عمل می کرد که او را روی یک بالش گرد که آن را « مسواره» می نامیدند می نشانید و از او می خواست که با قوت تمام آواز بخواند. اگر صدایش ضعیف بود به او توصیه می کرد عمامه خود را باز کند و به دور کمر بپیچد زیرا با این عمل قوت صدای او افزایش می‌یافت. اگر جوان مزبور زبانش می‌گرفت و یا دهانش را به قدر کافی باز نمی‌کرد و یا در حین خواندن و صحبت کردن دندانهایش را قفل می‌نمود او را مکلف میساخت که قطعه چوبی به اندازه تقریبی شش یا هفت سانتی متر در دهان خود بگذارد و شبانه روز آن را در دهان نگاه بدارد تا فکهایش از هم باز بماند. وقتی این مرحله طی میشد به او امر می‌کرد که با صدای بلند عباراتی از قبیل « یا حجام » و یا « آه » ادا کند و تا حد امکان صدای خود را بکشد. اگر صدای شاگرد در ادای این صوت روشن وبا قدرت و در حقیقت زنگدار بود او را در ردیف شاگردان خود در می آورد و به تعلیم او همت می گماشت و از هر کوشش و مجاهدتی در راه پیشرفت او دریغ نمی نمود و در غیر این صورت زحمت تعلیم او را به خود هموار نمی‌ساخت.

تاسیس مکتب موسیقی

مهمتر از همه اینها تأسیس مکتب موسیقی قرطبه بود که در حقیقت کنسرواتور آندلس محسوب میشد و پسران و دخترانش سالها بعد از او مکتب مزبور را اداره میکردند. با اینکه مکتب موسیقی ابراهیم موصلی در بغداد شهرت فراوان داشت ولی مهمترین و پر دوامترین مکتب موسیقی را زریاب بصری در اسپانیا تأسیس کرد. قبل از افتتاح مکتب موسیقی زریاب هنر آموزان موسیقی هیچ نوع اصل و قاعده ای برای تعلیم موسیقی نداشتند و اینقدر تمرین میکردند تا در کارنواختن ساز مسلط می شدند. زریاب این وضع را اصلاح کرد باین ترتیب که برنامه درسهای هنر آموزان را به سه مرحله تقسیم نمود. در مرحله اول اوزان را فرا می گرفتند و در مرحله دوم بحور را و در مرحله سوم کلام را با همراهی ساز به شاگرد می آموخت و در این مورد نیز هنر جویان ابتدا لحن اصلی را تمرین می کردند و پس از اینکه در این کار مسلط می شدند به اضافه کردن نغمه های تزئینی یا « زائده» می پرداختند. به این ترتیب بود که خواننده در کار خود ورزیدگی کامل می یافت.

نوآوری‌ها

نوازندگان عود و گیتار در کشورهای مغرب (الجزایر و مراکش) و اسپانیا معتقدند که فن عودنوازی و ابداع گیتار از کارهای زریاب بوده است. زریاب را همچنین آورنده آداب و آشپزی و لباس‌های شرقی، وحتی خمیر دندان، به اروپا می‌دانند.

برخی نوآوری‌های زریاب در روش آموزش و ترمیم سازها بر این پایه‌اند:

• پیش از او یک روش آموزش سامان‌مند از روی قعده موجود نبوده. زریاب سه مرحله در مدرسه موسیقی قرطبه برای هنرجویان در نظر گرفت:

  1. آموزش وزن‌ها و پایه‌های ایقاعی(ریتمیک)، بحور و کلام آواز.

  2. نغمه‌های موسیقی آوازهای بدون تزئین و به گونه تازه‌کار و ساده.

  3. در این مرحله که شاگرد ناچیز چیرگی‌ای می‌یابد، تحشیه یا زائده‌ها و تزئین‌ها آموزش داده می‌شد.

• افزودن سیم پنجمی به بربط چهار وتره که مبدل به سازی پنج وتره می‌گردید. او از تارهای ابریشمی استفاده می‌نمود زیرا دگرگونی‌های آب و هوایی و شیمیایی، زیاد بر آن تاثیر نمی‌گذاشت و آن را در برابر ضربه و زخمه پایدارتر می‌نمود.

• ساختن زخمه بربط از پرهای بال کرکس(بال عقاب هم نوشته‌اند)، جهت کامل کردن ایجاد صدادهی بهتر. او در گذشته و در زمان سکونت در دربار هارون‌الرشید نیز دگرگونی‌های در بربط داده بود. بربط او با آنکه مساوی سازهای دیگر و از همان چوب بود ولی از لحاظ وزن، یک سوم از وزن بربط‌های معمولی، سنگین‌تر بود. سیم اول از ابریشم تافته و بهتر از تارهای دیگر بربط می‌نمود و سیم‌های سوم و چهارم را از روده بچه شیر می‌تافت. که بر این باور بود که دوام و پایداری آنها بهتر است. و همچنین  زریاب عقیده داشت که عمق صدا و پاکی و زلالی و همچنین استحکام آن به مراتب بیشتر از روده حیوانات دیگر است و در مقابل تغییرات هوا نیز صدای آن ثابت باقی می ماند. 

حال شما قطر سیم ها و اندازه و زخامت آنها را با گیتار کنونی مقایسه کنید و شباهت ها را ببینید،حال آنکه زریاب در چندبن قرن پیش این نوآوری را انجام داده بود

آثار

کتاب فی اغانی زریاب از آثار عربی در موسیقی را اسلم بن عبدالعزیز یا اسلم بن احمد بن سعید به همراه حمدونه دختر زریاب، گرداوری نموده‌اند.

وفات

در سال‌ 230 هجری قمری در قرطبه‌ اندلس‌ درگذشت‌.

نقل قول و خاطرات

نوازندگان عود و گیتار در کشورهای مغرب (الجزایر و مراکش) و اسپانیا معتقدند که فن عودنوازی و ابداع گیتار از کارهای زریاب بوده است. زریاب را همچنین آورنده آداب و آشپزی و لباس‌های شرقی، و حتی خمیر دندان، به اروپا می‌دانند.

برگرفته

• ستایشگر، مهدی. نام نامهٔ موسیقی ایران زمین جلد سوّم. چاپ اوّل. تهران: اطلاعات، ۱۳۷۶. (جلد ۳).

• نصیری فر، حبیب اله. گشت و گذاری در موسیقی سنتی ایران. چاپ اوّل. تهران: نگاه، ۱۳۷9. (جلد 1).
• دانش نامه آزاد ویکی پدیا