الله وردی خان سردار دلیر شاه عباس

الله وردی خان 

الله وردی خان حاکم فارس و سردار دلیر شاه عباس اول صفوی است. وی یکی از چهره های بسیار ممتاز دوران سلطنت شاه عباس صفوی بود و از جمله مقاماتی که بدست آورد، فرماندهی سپاه و ارتش در زمان شاه عباس بود. در بسیاری از تواریخ نام پرآوازه او را آورده اند و وی را یکی از سرداران نامی و فداکار و کاردان شاه عباس دانسته اند.

از سال ولادت او آگاهی نداریم. از ارمنی های مسیحی گرجی بود که در نوجوانی به بردگی فروخته شد و سرانجام در زمره غلامان دربار شاه تهماسب اول درآمد و پس از آن اسلام آورد. سپس به خدمت حمزه میرزا، پسر بزرگ سلطان محمد خدابنده درآمد و پس از قتل حمزه میرزا در 994 ق، به هواداری از شاه عباس اول برخاست. 
 شاه عباس در ابتدای فرمانروایی، برای مقابله با قدرت روزافزون قزلباش ها، سپاهی دائمی متشکل از غلامان گرجی و ارمنی تازه مسلمان تشکیل داد که این گروه «غلامان خاصه شریفه» نامیده می شدند و تنها به شخص شاه وفادار بودند. هنگامی که شاه عباس با کمک این سپاه به جنگ با قزلباش ها پرداخت، الله وردی خان نیز از جمله کسانی بود که در قتل مرشد قلی خان استاجلو، یکی از رهبران قدرتمند قزلباش، در 997 ق شرکت داشت و به این سبب مورد توجه بسیار شاه قرار گرفت. وی مدتی نیز منصب قوللرآغاسی (فرمانده غلامان خاصه) یافت. 
الله وردی خان در بیشتر درگیری های داخلی و خارجی بویژه دسیسه های شاه بر ضد سران قزلباش شرکت داشت و شاه عباس نیز در جنگ های بزرگ به سپاه او بسیار متکی بود. الله وردی خان به شاه عباس بسیار نزدیک بود و شاه او را پدر خطاب می کرد. وی در 1001 ق شهر نیشابور را از چنگ ازبک ها خارج کرد و در 1004 ق حاکم فارس شد.
 الله وردی خان در سرکوب شورش برخی از امیران محلی، سهم مهمی داشت. در 1005 ق شورش طایفه افشار را سرکوب کرد و سال بعد نیز شاه وردی خان، اتابک شورشی را دستگیر کرد و به قتل رساند. در 1007ق در نبرد شاه عباس با ازبکان شرکت و در تصرف هرات شاه عباس را یاری کرد. زمانی که برادران شرلی مشغول تجهیز و آموزش سپاه ایران بودند، الله وردی خان از طرف شاه ماموریت داشت با آنان همکاری کند. از دیگر کارهای الله وردی خان، جنگ با پرتغالی ها در سواحل خلیج فارس و دریای عمان بود. وی در 1010 ق بندر گمبرون (بندرعباس) پایگاه پرتغالی ها را محاصره کرد. در 1011 ق الله وردی خان بغداد را محاصره کرد، اما به دستور شاه عباس که در این زمان برای جنگ با عثمانی ها در آذربایجان به سر می برد، دست از محاصره کشید و به اردوی شاه پیوست. در 1014 ق به امیرالامرایی کل سپاه شاه عباس برگزیده شد و در ماموریتی، به شهر وان سپاه برد و پس از نبردهایی با چغال اوغلی، فرمانده نیروهای ترک، او را وادار به عقب نشینی کرد. سپس در جنگی در صوفیان، نیروهای عثمانی را شکست داد. الله وردی خان در 1015 ق شهر گنجه را تسخیر کرد و سال بعد نیز در تصرف شماخی همکاری داشت. 
الله وردی خان در 14 ربیع الآخر سال 1022 ق در اصفهان از دنیا رفت. پیکر او را در مشهد در جوار آستان حضرت رضا(ع) در مقبره ای که خود در زمان حیاتش بنا کرده بود، به خاک سپردند. پس از مرگ او پسر بزرگش، امام قلی خان، به امیرالامرایی فارس و پسر دیگرش، داوودخان، به امیرالامرایی قره باغ و ریاست ایل قاجار منصوب شد. 
به دستور الله وردی خان، بناهای فراوانی در فارس و اصفهان ساخته شد که از آن میان پل معروف الله وردی خان بر زاینده رود در اصفهان و مدرسه خان در شیراز هنوز بر جای مانده است. 

اقدامات

 

۱) سی و سه پل در اصفهان که شاهکاری بی همتا از آثار دوره پادشاهی شاه عباس یکم است، در سال ۱۰۰۵ ه. ق. به هزینه و بازبینی اللّه وردی خان بنا شده‌است.

۲) مدرسه خان از آثار دوره صفویه شهر شیراز است. ساختمان این مدرسه توسط اللّه وردی خان والی فارس آغاز شد و در دوره والی گری فرزندش امامقلی خان (۱۰۲۲ تا ۱۰۴۱ ه. ق.) پایان یافت. این پدر و پسر آثار بیشماری در شهرستان مرودشت ساختند که امروزه تنها این مدرسه و پل خان بر روی رودخانه کر از آنها باقی مانده‌است.

شرح یکی از نبرد ها

مشهورترین حادثه ای که وی در آن شرکت داشته است، سرکوب شورش تقی‌خان، بیگلربیگی شیراز بود.

تقی‌خان شیرازی در سال1155ه.ق علیه نادر شورش کرد و بعد از تصرف نواحی عمان  و سواحل خلیج فارس، وارد شیراز شد. نادرشاه به الله وردی‌‎خان که در مشهد بود دستور داد به همراه ساروخان قرخلو و محمدخان افشار، بیگلربیگی هرات همراه با لشکرکشی خراسان راهی فارس شود.

الله وردی‌خان که فرماندهی این لشکر را به عهده داشت از راه اصفهان راهی شیراز شد و قبل از اینکه درگیر جنگ با تقی‌خان شود او را به ترک سرکشی دعوت کرد. همچنین نامه‌هایی که نادر خطاب به بزرگان شیراز و تقی‌خان نوشته بود، فرستاد. اما آنها همچنان بر مخالفت خود اصرار ورزیدند بنابراین الله وردی‌خان شهر را در محاصره گرفت ولی نتوانست آن را فتح کند.

با طولانی شدن مدت محاصره، نادرشاه فردی به نام قیاقلی‌خان جارچی باشی را به همراه آزادخان افغان با نیروی بیشتری به کمک الله وردی‌خان فرستاد. ولی فتح شیراز ممکن نشد.

در نهایت حاجی محمد بیگ یکی از سرداران تقی‌خان با محاصره کنندگان وارد مذاکره شد و آنها را به داخل قلعه راه داد. بدین ترتیب شهر به تسخیر نیروهای شاهی درآمد و توسط یاران الله وردی‌خان درسال1157ه.ق غارت شد. در این غارت که یکی از هولناک‌ترین صحنه‌های تاریخ شهر شیراز یا به قول میرزامحمد((اعظم مصائب شیراز)) به حساب می آمد.

تعدادی از زنان و کودکان به دست نیروهای فاتح که اغلب افغان و ازبک بودند، اسیر شدند و مردان به قتل رسیدند، آنها حتی به کسانی که به حرم شاهچراغ پناهنده شده بودند امان ندادند. تقی‌خان از شیراز گریخت و الله وردی‌خان گروهی را به تعقیب او فرستاد که او را دستگیر و نزد نادر فرستادند.

جالب این است که میرزا محمد کلانتر که خود شاهد این قضایا بوده است نامی از الله وردی‌خان نبرده است، به احتمالی او فرمانده اصلی نبوده است.

البته میرزامحمد تأیید کرده است که قشون دولتی از خراسان و کرمان به سمت فارس پیوستند. ولی نامی از الله وردی‌خان نبرده است. در سال 1158ه.ق درخوارزم شور‌شهایی رخ داد و نادر برادرزاده‌اش علیقلی‌خان را به سرکوب شورش و انتظام امور آن دیار فرستاد، ولی او چون کم سن بود، الله وردی‌خان را در پی او فرستاد، و به علیقلی‌خان دستور داد که از صلاح دید او بیرون نرود.

در این لشکرکشی الله وردی‌خان که از تجارب جنگی خوبی برخوردار بود فرماندهی اصلی را به عهده داشت. آنها بعد از سرکوب شورش‌های منطقه به دستور نادر در شوال 1158ه.ق از آن دیار برگشتند.

در راه برگشت اردو در منزل گوگرچین، کنار رود جیحون اطراق کرد. در همین مکان الله وردی‌خان یک روز به خیمه علیقلی‌خان رفت و مدتی طولانی درآنجا بود و چون وارد خیمه خود شد بعد از مدت کوتاهی درگذشت.

مولف عالم آرا که در آن محل حضور داشته است می نویسد، اغلب بر این عقیده بوده‌اند که علیقلی خان به الله وردی‌خان پیشنهاد کرده است همراه هم علیه نادر شورش کنند اما الله وردی‌خان نپذیرفت و با نصایح سعی کرد او را نیز از این کار باز دارد.

علیقلی خان از ترس اینکه خبر به گوش نادر برسد الله وردی را مسموم کرد. بعد از مرگ الله وردی‌خان، علیقلی دستور داد جسد او را در تابوت گذاشته و روانه مشهد نمایند.

    ٭ به نقل از کتاب 
    «تقویم تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلام و ایران»