سلسله غزنویان

غزنویان ، اولین سلسله ترک نژاد در ایران

آلپتکین ، یکی از سپهسالاران سامانیان ، در اواخر عمر خود ، از دولت سامانی ناراضی شد و به شهر غزنین رفت و با جانشینانش در این شهر حکومتی را تشکیل داد که این حکومت غزنویان نامیده شد . آن ها از غزنین به جنگ با بت پرستان می رفتند . 
سلطان محمودغزنوی ، بزرگترین فرمانرواهای غزنویان ، قلمرو خود را از غزنین فرا تر برد . او به سیستان لشکر کشید و بقایای صفاریان را بر انداخت ، به خراسان و ماوراءالنهر حمله کرد و قسمتی از قلمرو آل بویه را به تصرف درآورد.

سلطان محمود در طول حکومت داری خود ، چندین بار به هندوستان لشکرکشی کرد و هر بار بر قلمرو غزنویان افزود و با غارت بت خانه های هندوستان ، ثروت فراوانی را نصیب خود کرد و باعث شد تا زمینه حملات بعدی غزنویان به هندوستان فراهم شود . از جمله بت خانه هایی که در هندوستان توسط سلطان محمود فتح شد ، معبد سومنات بود . 
از خصوصیات سلطان محمود غزنوی علاقه او به شاعران بود و دربار او همیشه مرکز تجمع بسیاری از شاعران بود . از شاعران به نامی که در این دوره می زیستند، فردوسی توسی را می توان نام برد با این تفاوت که او شاعر درباری نبود . 

نابسامانی و تهاجم خارجی ، غزنویان را ضعیف می سازد 

پس از سلطان محمد ، پسرش مسعود ، حکومت را به دست گرفت . سلطان مسعود از کاردانی و تدبیر پدرش بهره ای نداشت .از جمله یکی از وزیران معروف دولت غزنوی به نام حسنک وزیر را به سلطان مسعود پس از پدرش مسعود بر مسند حکومت نشست اما از کاردانی و تدبیر پدرش ، اتهام مخالفت با حکومت خود به قتل رساند . اما به دلیل لشکر کشی متعدد به نواحی مختلف ایران و کسب فتوحات در هند ، از مرز شمالی غزنویان یعنی ماوراء النهر غفلت کرد و در نتیجه ترکان سلجوقی وارد خراسان شده و با در هم شکستن سپاه سلطان مسعود ، او را فراری دادند . دولت غزنوی مدت ها به صورت یک دولت کوچک محلی در غزنین بدون اهمیت و اقتدار به حیات خود ادامه داد. 

سلجوقیان حکومت قدرتمندی را در ایران تاسیس می کنند 

جد طغرل ، بنیان گذار سلسله سلجوقیان ، سلجوق نام داشت و به همین دلیل سلسله او را سلجوقیان نام نهادند. آنان برای جست و جوی چراگاه دام های خود ، به تدریج از دشتهای آسیای مرکزی وارد ماوراء النهر و خراسان شدند. و سلطان مسعود غزنوی را در جنگ دندانقان در سال 430 هجری شکست دادند. 
طغرل پس از پیروزی بر غزنویان ، بقای دولت آل زیار را بر انداخت و سپس به نواحی مرکزی و غربی ایران رفت و حکومتهای شاهزادگان آل بویه را منقرض کرد و قلمرو خود را تا شام گسترش داد اما از آنجایی که خلیفه بغداد او را تائید میکرد ، به او احترام می گذاشت . 
آلب ارسلان برادر زاده طغرل پس از او به حکومت رسید و فتوحات سلجوقیان را ادامه داد. به عنوان مثال به روم شرقی لشکر کشید و در جنگ ملازگرد ، شکست سختی بر سپاهیان روم شرقی وارد آورد و امپراطور روم را اسیر کرد. پس از فتح ملازگرد ، قسمتهای بزرگی از آسیای صغیر به تصرف ترکان مسلمان درآمد و این مسئله اروپاییان را نگران کرد . سلطان ملکشاه ، پسر آلب ارسلان ، جانشین پدرش شد . او بدلیل فتوحات خود و گسترش متصرفات سلجوقیان از شرق تا چین و از غرب تا دریای مدیترانه ، مشهورترین سلطان سلجوقی به شمار می آید و پس از اسلام ، نخستین بار بود که چنین دولت بزرگی به شمار می آمد . پایتخت ملکشاه اصفهان بود .

 

وزیران بزرگ ، دولت سلجوقیان را اداره می کنند 

دوره سلجوقیان را می توان عصر وزیران بزرگ نامید . بدلیل آنکه کشور پهناور سلجوقیان را وزیران کاردان و خردمند ایرانی اداره می کردند . آنان خود از قبایل صحرا گرد بودند و میدانستند که سرزمین پهناور وبا جمعیت بسیار و تمدن و فرهنگ پیشرفته ، با وجود افراد آشنا به کشورداری موفق خواهد شد . 
از جمله مشهورترین وزیر دوره سلجوقی خواجه نظام الملک توسی است که بناهای متعددی را از جمله مدارس نظامیه بر پا کرد . این مدارس در شهرهای بزرگ مانند بغداد و نیشابور تاسیس شده بود و در آن طلاب و دانشمندان تحصیل می کردند . این اقدامات باعث شد تا عصر سلجوقیان ، عصر شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی به حساب آید. 

تجزیه قلمرو سلجوقیان 
تجزیه دولت سلجوقیان در زمان سلطنت سلطان سنجر فرزند ملکشاه اتفاق افتاد . در حقیقت با وحدت فرزندان سلجوق و وجود وزیران لایق ، تصرف سرزمینهای بسیار وسیع و تاسیس دولت سلجوقیان محقق شد اما بدلیل نزاع بر سر جانشینی ملکشاه و نیز وجود مقامی به نام اتابک در دولت سلجوقی ، قلمرو آنان پس از ملکشاه تجزیه شد. 

اتابک 
لقب اتابک یا پدر بزرگ لقب کسی بود که همراه با شاهزادگان جوان و بی تجربه سلجوقی ، جهت کمک در امر کشورداری برای اداره هر یک از نواحی قلمرو آنان رهسپار می شد . اتابک عملا اختیارات بسیاری داشت چرا که اولا" ناحیه مربوط به خود را برای شاهزاده سلجوقی اداره میکرد و ثانیا" اورا برای کشورداری تعلیم می داد ، پس همه کارها عملا به دست او انجام می گرفت .با این اقدامات اتابکان که در نظر داشتند یا خود حکومت را در دست بگیرند ، یا شاهزاده تحت سرپرستی خود را مستقل کنند، دولت سلجوقیان ضعیف و تجزیه شد. 

دشمنان سلجوقیان 
علیرغم تلاش سلطان سنجر فرزند ملک شاه جهت متحد و قوی ساختن حکومت خود ، بدلیل پیدایش سه قدرت نیرومند در شمال شرقی ایران ، این تلاش به نتیجه رسید و به همین دلیل شهر مرو در شمال خراسان پایتخت سلطان سنجر شد تا به مرزهای شمال شرقی ایران نزدیکتر باشد. 
دولت قراختاییان اولین دشمن سلجوقیان نام داشت و سلطان سنجر در جنگ با آنان شکست خورد و سپاهیانش کشته شدند . 
دسته ای از ترکان بنام غزها دومین دشمنان سلجوقیان به حساب می آمدند که پس از حمله به خراسان سلطان سنجر را شکست دادند و مرو را فتح کرده ، سلطان سنجر را به اسارت خود در آوردند 
دولت خوارزمشاهیان در سرزمین خوارزم سومین دشمن سلجوقیان بودند. خوارزمشاهیان که از زیر دستان سلجوقیان بودند ، از ضعف و تجزیه آنان استفاده کرده و پس از اعلام استقلال ، خراسان را به تصرف در آوردند . با تصرف کامل خراسان بقیه قلمرو سلجوقیان به وسیله شاهزادگان سلجوقی و اتابکان تجزیه و تقسیم شده و به جای آنها ، حکومتهای محلی به وجود آمد . 

اسماعیلیان ، فرمانروای کوهستان ها 
شیعیان اسماعیلی که به امامت اسماعیل، فرزند امام جعفر صادق (ع) معتقدند ، در دوره سلجوقی و در ایران طرفدارانی بدست آوردند و رهبری آنان به عهده شخصی به نام حسن صباح بود. حسن صباح با زیرکی ، مبلغانی را به نواحی مختلف فرستاد و طرفدارانی را به سوی خود جذب کرد و با تصرف قلعه های کوهستانی بزرگ مانند الموت در نزدیکی قزوین ، آنجا را مرکز فعالیتهای خود قرار داد و پیروانش همانند او در بسیاری از کوهستانهای ایران قلعه های مستحکمی را بر پا کردند. از جمله کسانی که بدست پیروان حسن صباح به قتل رسید خواجه نظام الملک بود ، چرا که او مخالف سلجوقیان بود و تعدادی از پیروانش را مامور کرده بود که مخالفانش را به قتل برسانند. در حقیقت سلجوقیان هر چه قدر کوشیدند، نتوانستند موفق به سرکوب اسماعیلیان که اینک با اقدامات خود ، در دل همگان وحشت ایجاد کرده بودند ، نشدند . اما با حمله مغولان و فتح قلعه الموت ، اسماعیلیان سرکوب شدند.