خوارزمشاهیان و مغولان

سرزمین خوارزم و منصب خوارزمشاهی 

سرزمین خوارزم در شمال ماوراء النهر و در کنار دریاچه خوارزم ( آرال کنونی ) ، بدلیل اینکه در قسمت پایین دو رود سیحون و جیحون قرار داشت . از کشاورزی پر رونق و تجارت گسترده بر خوردار بود. 
از آنجایی که خوارزم یک ایالت مرزی به شمار می آمد با فتح ماوراء النهر بوسیله مسلمانان اهمیت آن افزوده شد و حکامی که توسط سلجوقیان برای اداره آن تعیین می شدند ، اختیارات فراوان داشتند . آن ها خوارزمشاه یا شاه خوارزم نامیده میشدند که مشهورترین آنان سلطان محمد خوارزمشاه بود که پس از سلجوقیان به حکومت رسید. 

دولت خوارزمشاهیان چگونه دولتی 
بدلیل آنکه خوارزمشاهیان بر دولت محلی – ماننداتابکان تسلط نداشتند ، موفقیتهایی را که تا زمان سلطان محمد بدست آورده بودند ، دوام و استواری چندانی نداشت ، چرا که دولتهای محلی از شاه خوارزم که پایتخت او شهر گرگانج بود اطاعت نمی کردند . بطور کلی مردم از وضعیت حکومت سلطان محمد رضایت نداشتند چرا که وی با خلیفه عباسی دشمن بود و مداخله ترکان خاتون(مادرش با او)، باعث اختلال در کارها میشد. 
سلطان محمد ، پادشاه مغرور ، در اواخر سلطنت خود با شکست دادن دولت قراختاییان و انقراض حکومت ایشان ، یکی از بزرگترین اشتباهات خود را مرتکب شد و این کشور را به تصرف خود در آورد . 

چنگیز خان و مغولان 

مغولان اقوام بیابان گردی بودند که در مغولستان زندگی می کردند . مغولستان در شمال کشور چین قرار داشت و دارای آب و هوای سرد و خشک بود . مغولان بیشتر اوقات خود را به قتل و غارت یکدیگر و یا هجوم به سرزمینهای آباد شمال چین می گذراندند. 
و چنگیز خان ، حاکم مغولستان ، در زمان سلطان محمد خوارزمشاه ، پس از جنگهای بسیار به ریاست قبیله های مغول رسیده بود . چنگیز خان بدلیل بی رحمی و ستمگری و حمله به کشورهای اطراف برای مغولها بهترین حاکم به شمار می آمد و دستوراتش که یاسا ( قانون ) نامیده می شد ، از سوی آنان بدقت اجرا میشد . 
چنگیز پس از حمله به چین و کشتار ساکنان و غارت اموال مردم ، شمال این کشور را تصرف کرده و بازرگانی را برای تجارت به ایران فرستاد. 

حمله مغول ها به ایران

دانستیم که چنگیز خان بازرگانانی را جهت تجارت به ایران فرستاد ، اما عملکرد حاکم شهر و سلطان محمد ، زمینه را برای حمله مغولان به ایران فراهم ساخت . 
بازرگانان به یکی از شهرهای مرزی به نام اترار وارد شدند . اما حاکم شهر اترار بدلیل طمع ورزی به اموال ایشان ، آنان را دستگیر کرده و به دروغ از سلطان محمد خواست تا آنان را به اتهام جاسوسی به قتل برساند و پس از موافقت سلطان محمد ، حاکم اترار ، اموال تجار را تصاحب و دستور قتل آنان را صادر کرد . 
چنگیز خان پس از اطلاع از این واقعه ، حاکم اترار را از سلطان محمد در خواست کرد . اما وی بدلیل سنت فامیلی حاکم اترار با ترکان خاتون از اینکار سرباز زد و در نتیجه چنگیز خان با این بهانه در سال 166هجری به ایران حمله کرد . 
مغولان پس از حمله به ایران علیرغم مقاومت دلیرانه مردم به سرعت ده ها شهر را متصرف کردند و پس از ویران کردن شهرها و غارت اموال ، صدها هزار نفر را به قتل رساندند حمله مغولان یکی از زیانبارترین حملات تاریخ است چون آنان سرزمینهای سر سبز را از بین برده و حتی حیوانات را نیز به نابودی کشاندند. و سلطان محمد که خود عامل این حمله بود ، پس از اطلاع از حمله چنگیزخان پا به فرار گذاشت و در جزیره آبسکون ( در دریای مدیترانه ) ، در گذشت . 
سلطان جلال الدین خوارزمشاه ، پسر سلطان محمد از جمله کسانی بود که در مقابل مغولان ایستادگی کرد و در چندین جنگ مغولان را شکست داد اما پس از شکست از چنگیز خان به هندوستان فرار کرد . اما پس از بازگشت چنگیز خان به مغولستان و مرگ وی ، جلال الدین به ایران بازگشت و با سپاهیان مغول جنگید و بعد به دست فردی ناشناس کشته شد و با مرگ وی ، عمر سلسله خوارزمشاهیان به پایان رسید. 

لشکر کشی هلاکوخان به ایران 

متصرفات چنگیز خان که از چین تا اروپا گسترده شده بود ، در اواخر عمر چنگیز خان ، میان چهار فرزند او تقسیم شد . و فرزندانش پس از مرگ او مجددا تصمیم گرفتند تا به ایران حمله کنند و دلیل این حمله مجدد ، قیام پی در پی مسلمانان و مردم غیور ایران بود که سلطه مردم و حشی و غیر مسلمان را نمی پذیرفتند . 
از طرف دیگر اسماعیلیان نیز در قلعه کوهستانی در برابر مغولان ایستادگی میکردند و خلیفه بغداد نیز حاضر به اطاعت از خان مغول نمی شد . حمله به ایران توسط هلاکوخان نوه چنگیز و پس از سی سال از حمله اولیه آغاز گردید هلاکوخان با یک سپاه عظیم به ایران حمله ور شد ، اسماعیلیان را سرکوب کرد و پس از فتح بغداد ، آخرین خلیفه عباسی را به قتل رساند و سلسله عباسیان در سال 656هجری منقرض شد . با حمله سپاهیان هلاکوخان ، تنها شهرهایی از ویرانی نجات یافتند که تسلیم مغولان شده بودند و بسیاری از شهرها ویران و غارت شدند . 

تاسیس دولت ایلخانان مغول در ایران

مراغه پس از فتح ایران توسط هلاکوخان ، پایتخت او شد و وی سلسله ای را تاسیس کرد که ایلخانان نام گرفت . از آنجایی که مغولان تحت تاثیر و فرهنگ و تمدن ایرانی قرار گرفته و بسیاری از عادتهای زشت و خوی وحشی گری خود را کنار گذاشته بودند ، از وزیران و کارمندان ایرانی از جمله خواجه نصیر توسی و خواجه رشیدالدین فضل الله بهره بردند و این دو وزیر با تدبیر به مردم خدمت بسیار کردند. 
یکی از ایلخانان معروف به نام غازان خان ، خواجه رشیدالدین فضل الله را به وزارت گمارده بود و در این زمان اداره امور کشور بسیار منظم شده و از ظلم و ستم حکام مغول جلوگیری به عمل آمد و در این زمان ، مغولان ساکن در ایران که به اسلام متمایل شده بودند به تدریج مسلمان شدند. 

پایان حکومت ایلخانان 
از آنجایی که سرداران مغول قدرت بسیاری داشتند و انتخاب ایلخانان با نظر آنان صورت میگرفت ، پس از غازان خان ، دولت ایلخانان ضعیف شد . سرداران مغول خصوصا آنهاکه با وزیران ایرانی مخالف بودند و حضور آنها را مانع اجرای خودسری های خویش میدانستند ، در امر مداخله کرده و باعث بی نظمی بسیار می شدند . 
وقتی آخرین ایلخان مغول به نام ابوسعید که جوانی کم تجربه بود و عمر چندانی هم نکرد، از دنیا رفت ، قلمرو او میان سرداران مغول و بستگانش تجزیه شد و دولت ایلخانان سرانجام در نیمه اول قرن هشتم ( 736 هجری قمری) منقرض شد . 
هر چند که حملات مغولان به ایران صدمات بسیاری را به این سرزمین پهناور وارد آورد. اما هیچگاه نتوانست خصوصیت استقلال طلبی و علم دوستی مردم ایران را از بین ببرد و ایرانیان همچنان با وجود مفاخر علمی و فرهنگی چون سعدی که در عصر مغول زندگی میکرد به حیات خود ادامه دادند.