حمام گنجعلی خان

حمام گنجعلی خان

حمام گنجعلی خان یکی از بناهای مجموعه گنجعلی خان در شهر کرمان است که در سال ۱۰۲۰ ق/۱۶۱۱ م ساخته شده است.

گنجـعــلی بیــک ملقب به گنجعلی خان از حاکمان کرمان در زمان شاه عباس بود که کارهای عمرانی مهمی در کرمان انجام داد. او برای اینکه در وسط شهر تفرجگاه های عمومی وجود داشته باشد، ابتدا یک میدان بزرگ ایجاد کرد. این میدان که بیش از صد متر طول و پنجاه متر عرض دارد، از چهار طرف با بناهای اختصاصی شامل مدرسه، مسجد، بازار و حمام (۱۰۲۰ ق)، چهارسوق، آب انبار و ضرابخانه محصور شده و یک مجموعه عالی از آثارعمرانی عصر صفوی است.

سردرآجرهای ساده و نیلی، حاشیه ای از سنگ مرمر، نقاشیهای سردر، مقرنس بندی، نمای بیرونی سردر حمام را تشکیل می دهند. بر سردر حمام که بخشی از نقاشیهای عهد صفوی آن مرمت شده، کتیبه شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک شده که مصرع آخرش، سال اتمام بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان می دهد: «کسی نداده نشان در جهان چنین حمام» (۱۰۲۰ق)

تزیینات گچبری و نقاشیهای سردر به دو بخش تقسیم می شود: بخش بالایی مقرنس مربوط به دوره صفویه و دارای تزیینات گل وبوته وگچبری زیبا که در سال ۱۳۷۴ توسط اداره میراث فرهنگی استان کرمان مرمت شده و بخش پایین مربوط به دوره قاجاریه است که بر روی تزیینات دوره صفوی سردر حمام کشیده شده است. از جمله موضوعات این نقاشیها که به شکلی ساده و بدون رعایت اصول نقاشی، پهلو به پهلوی هم کشیده شده اند می توان به تصاویر بهرام گور، خسرو و شیرین، شاهان در حال شکار، کاروان شتر و حیوانات درنده اشاره کرد . درقسمت پایین، زیرنقاشیها دور تا دور کتیبه ای از مرمر سبز رنگ دیده می شود که با خط نستعلیق، اشعاری بر آن کنده شده است و تاریخ آن را ۱۰۲۰ق (۱۶۱۱م) نشان می دهد.

نقاشیهای سردر حمام آسیبهای مختلفی دیده که در سالهای اخیر مرمت شده و در بعضی جاها با گواش رنگ آمیزی شده است.

فضای اصلی

با عبور از زیر سردر و راهرویی غیرمستقیم، که مانع از دیدن درون حمام و حفظ گرمای آن می شود، و عبور از یک هشتی کوچک و درگاهی منقوش با حجاری پرندگان دریایی به فضایی بزرگ می رسیم که نامش «رختکن» یا «سربینه» است که از فضاهای اصلی بناست که با به کارگیری نظمی کامل و ترکیبی مناسب از سطوح کاشیکاری پرنقش و نگار و رنگارنگ، سنگهای مرمر، سقفهای کاربندی شده، استفاده از صدای آب حاصل از فوران فواره ها و نورپردازی ویژه، فضایی دلنشین و خاص آفریده است. رختکن، متشکل از یک فضای میانی وسیع با سقفی بلند و پرکار و غرفه های کوچکتر در گرداگرد آن است، غرفه ها نیز حوضچه ای با فواره در مرکز خود جای داده اند. این غرفه ها از انتها به هم مرتبط هستند.

رختکن، باوجوداینکه فضایی یکپارچه جلوه می کند، دارای گوشه هایی خلوت و تودرتوست که فضایی مناسب برای استراحت، عبادت و گفتگو ایجاد می کند. رختکن حمام با انواع زیراندازها، ساقهای زردوزی شده سنتی، بقچه های کرباسی، قطیفه ها و تن خشک کن های فراوان، تزیین شده است.

در حال حاضر این حمام به صورت موزه مردم شناسی در آمده و مجسمه هایی مومی در جاهای مختلف حمام افرادی از طبقات مختلف جامعه آن زمان را در حمام نشان می دهد.

با گذر از راهروی طولانی و زاویه دار با سکوهایی در دو طرف هشتی میانی که ظروفی نظیر تشت، تاس و وسایلی مانند لُنگ، سدر، حنا، سینی های قدیمی، شانه های سنتی، آینه های مختلف، سنگ پاهای قدیمی و وسایل تن شویی دیگر، در آن دیده می شود. در سمت راست «گرمخانه» مجسمه دلاکان قرار دارند و سمت دیگر، حوضی هشت ضلعی با ستونهای سنگی یکپارچه که دو به دو قرینه اند، با طاقی خیمه مانند و مجسمه هایی دیگر دیده می شود.

«خزینه حمام» و بخش مخصوص استحمام حکام و بزرگان و سنگ ساعت زمان در این بخش نیز از دیدنیهای آن است. سقفها اغلب کاربندیهای متنوع و جالبی دارند که نظم درونی مجموعه را بیشتر می نماید.

نورپردازی

نور فضاهای حمام، از سقف تأمین شده، طوری که نورگیرها معمولاً در مرکز و یا دورادور سقفها جای گرفته اند و کاملاً با هندسه سقف، هماهنگی پیدا کرده، سقف را نورانی تر نشان می دهد و سایه روشن زیبایی بر روی آن ایجاد می کند. حوض آب زیر این نورگیرها نیز بر جلوه نورپردازی آن می افزاید. در نورگیرهای سقف، برای جلوگیری از اشراف و دید و تنظیم حرارت گرمخانه، از «گل جام» یا «معلقی» استفاده شده است تا نور خورشید را به داخل فضاها هدایت کند. گرمای این حمام به وسیله «گلخن یا تون» تأمین می شد. از تون، کانالهای «گربه رو»ی انشعابی که به زیر گرمخانه حمام کشیده شده، هوای داغ را از خود عبور داده، کف را گرم می کرد و هوای آلوده و زاید از طریق روزنه ها به بیرون هدایت می شد.

ویژگیها

کاشیهای معرق، هفت رنگ و کاشیهای خشتی، با تصویر انسانی از ویژگیهای حمام است. شبکه آبرسانی به خزینه، گرمخانه، سربینه، حوضها، حوضچه ها و فواره های متعدد آنها، نحوه گرم کردن هوای داخل حمام، چگونگی آب بندی مخازن آب و گرم کردنش، ارتفاع کم و باریک و طولانی بودن راهروها، هشتی های میانی و سردرها، تناسبات فضایی ورودیها و خروجیها، ارتفاع زیاد رختکن، گود بودن حمام، بهره گیری از آب قنات، نگهداشتن حرارت، ضدزلزله بودن و کاهش ارتعاشات لرزشی بر اثر قرارگیری در درون زمین، که بدون آنها کارکرد حمام ممکن نمی شد، از دیگر ویژگیهای حمام گنجعلی خان هستند.