جیرفت پایتخت تمدن بشری

جیرفت بهشت باستان شناسان

پایتخت تمدن بشری ، در جوار تپه های باستانی کُنارصندل و شهر دقیانوس، بتازگی با حضور جمع کثیری از باستان شناسان میزبان برگزاری همایش بین المللی باستان شناسی در جیرفت بود و در پایان این همایش، با صدور بیانیه ای، بر ثبت جهانی حوزه فرهنگی جنوب شرقی ایران تاکید شد.

منطقه جیرفت به دلیل زمین های حاصلخیز به هند ایران مشهور و قابل قیاس با بین النهرین است. آثار به دست آمده از این منطقه به قدری ارزشمند است که به گفته برخی باستان شناسان کاوش های انجام گرفته در این شهرستان می رود تا تاریخ منطقه بین النهرین را پشت سر بگذارد؛ چراکه با رسیدن به واقعیت های تاریخی در این منطقه و تائید آن از سوی صاحب نظران داخلی و خارجی، اتفاق عظیمی می تواند رخ دهد و آن هم انتقال تاریخ و فرهنگ از بین النهرین به این سرزمین است.

جیرفت یکی از مناطق باستانی است که ذوب فلزات و تولید ظروف سنگی را دارد و یکی از مناطق قدیمی صنعتی ـ تجاری دوران باستان به شمار می رود.

این منطقه وسیع آنقدر ارزشمند است که کاوش های انجام شده در سال های گذشته فقط کمتر از ۱۰ درصد کاری است که در این منطقه باید انجام شود و به گفته باستان شناسان، در جیرفت دست کم بیش از صد سال تلاش حفاری می طلبد، اما متاسفانه الان چند سالی است حفاری های باستان شناسی در این منطقه متوقف شده است.

تا پیش از پیدا شدن تمدن جیرفت در اوایل دهه ۸۰ به دلیل نبود مدارک مستند تاریخی و اسناد تاریخی پیدا شده در بین النهرین گمان می رفت تمدن سومر و بابل برگرفته از تمدن بین النهرین است و حتی خط ما را برگرفته از آن تمدن می دانستند، اما با آثار به دست آمده از جیرفت و کشف قدیمی ترین زیگورات جهان و کشف یک لوح خطی جدید و بسیار ارزشمند که قدیمی ترین دستنوشته در جهان است و همچنین کنده کاری های انجام شده روی جام ها، ظروف و آنچه از حوزه هلیل رود به دست آمده این فرض به وجود آمد که شاید حتی مبداء پیدایش خط و تمدن به قبل از تمدن بین النهرین برگردد.

به گفته باستان شناسان، مواد فرهنگی و یافته های باستان شناسی از جامعه ای مرفه و ثروتمند در جیرفت نشان دارد. فشردگی آثار، گویای بافت فشرده شهری با تاسیسات مهم شهری و کلانشهری با جامعه ای مصرفی و مردمی سرزنده است که به علت ثروت همواره مورد تهدید، غارت و چپاول بوده است.

استرداد اشیای غارت شده

منطقه جیرفت که به بهشت باستان شناسان معروف است آنقدر آثار مهم در دل خود جای داده است که بسیاری از دلسوزان تاکید می کنند با تعلل در حفاری ها و کاوش های منطقه باستانی کنارصندل و شهر دقیانوس زمینه سوءاستفاده فرصت طلبان فراهم می آید و این آثار ارزشمند توسط آنان به یغما می رود.

در واقع پس از وقوع سیل سال ۸۰ ۱۳ بود که گنجینه نهفته از میراث تاریخی از دل خاک این منطقه سر از خاک بیرون آورد و نمایان شدن این آثار باعث شد افرادی سودجو اشیای مربوط به این مجموعه آثار را از کشور به صورت قاچاق خارج کنند.

هرچند پس از این اتفاق کمیته استرداد اشیای تاریخی در سازمان میراث فرهنگی تشکیل شد، اما هنوز بخشی از اشیاء به کشور بازگردانده نشده است.

اما مسعود علویان صدر، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در همایش بین المللی باستان شناسی در جیرفت خبر داد که فعالیت های قانونی برای استرداد اشیای باستانی جیرفت در حال انجام است.

به دلیل دیر متوجه شدن مسئولان از ارزش این منطقه و حفاری های غیرمجاز که اغلب توسط روستاییان فقیر و فروش آن به باندهای قاچاق صورت می گرفت باعث شد بسیاری از این آثار از کشور خارج شود و حتی حضور باستان شناسان نیز اوایل دهه ۸۰ با برخورد روستاییان مواجه بود، اما درنهایت سال ۱۳۸۲ دولت تصمیم گرفت برای جلوگیری از حفاری غیرمجاز روستاییان، ارتش را به منطقه اعزام کند و در پی آن با حضور هیات باستان شناسی با سرپرستی یوسف مجیدزاده و حمیده چوبک کاوش ها و بررسی ها آغاز شد.

وقتی هیات باستان شناسی در آن زمان وارد منطقه شد، محوطه به طور گسترده ویران و به وسیله روستاییان زیر و رو شده بود. زمین بزرگی بود که محوطه قبرستان شهر کهن بود.

اشیای به یغما رفته هدایایی بوده اند که معمولا در هر قبری برای خدایان همراه با مردگان در قبور قرار می گرفت.

متاسفانه در آن سال ها به دلیل فقر و ناآگاهی روستاییان نسبت به اهمیت میراث کشور، حفاری های غیرمجاز از سوی آنها لطمه های جبران ناپذیری به قبرستان های باقیمانده از دوره کهن زد، به طوری که بر اثر این رفتار نابخردانه تمام استخوان ها پودر و نابود شدند و اطلاعاتی که می توانست به شناختن هویت و نوع زندگی آنها کمک کند، از دست رفت.

به دنبال ادامه کاوش ها، هیات باستان شناسی در نهایت در منطقه ای وسیع تمام امتداد هلیل رود از جیرفت تا دریاچه هامون (جازموریان) به منطقه ای با چند شهر، گورستان و یک زیگورات عظیم برخورد کرد، با آثاری از تمدنی بین ۴۵۰۰ تا ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد (پیش از سلسله های ایلام و سومر).

اشیای پیدا شده مانند جام ها، ظروف مختلف، گلدان های، ساخته شده از سنگ یا گل مخصوص کوزه گری مزین با نقش و نگارهای برجسته بسیار بدیع از اشکال انسان، پهلوانان، حیوانات، دام، طبیعت، نخل و گیاهان که با نگین های رنگین گرانبها مانند فیروزه، مرمر، یشم یا مروارید مزین بوده اند. روی بسیاری از ظروف طرح معماری ساختمان دو یا سه طبقه به چشم می خورد.

کارشناسان از نقوش دام، طبیعت و انسان روی ظروف و از بازمانده دانه های غلات پی برده اند این مردم زندگی کاملا شهرنشینی توام با کشاورزی، دامپروری، پیشه وری و صنعت داشته اند.

آنچه مسلم است فعالیت های باستان شناسی می تواند رمزگشای فرهنگ هر منطقه باشد و ضروری است در حوزه باستان شناسی با استفاده از تیم های متخصص در حوزه های مختلف به کشف رمزهای ناگفته این منطقه پرداخته شود و نیاز است در منطقه جیرفت علاوه بر سرعت بخشیدن به کاوش ها با ایجاد مرکزی پژوهشی در سطح ملی و حتی بین المللی دانش های منطقه را به پیش برد.

به گفته باستان شناسان، سرزمین ایران دارای ۱۲ حوزه آبریز است که شکل دهنده حوزه های فرهنگی این سرزمین هستند. در واقع با ویژگی های جغرافیایی عوارض طبیعی و زیست محیطی گوناگون به ۹ حوزه فرهنگی تقسیم شده است.

این ۹ حوزه فرهنگی با داشتن ویژگی های خاص هر منطقه جغرافیایی با یکدیگر در ارتباط بوده و تداخل و همپوشانی دارند. حوزه فرهنگی جنوب شرق بخش بسیار پهناوری در جنوب شرق فلات ایران است که استان های کرمان، سیستان و بلوچستان و بخشی از هرمزگان، جنوب خراسان، افغانستان و بخش غربی پاکستان را در بر می گیرد.

بر پایه این تقسیم بندی کلان جغرافیایی در این بخش در حوزه های آبریز جداگانه، حوزه های فرهنگی مستقل و خویشاوند شناخته شدند. از شمار آنها حوزه سند، هیرمند، مکران و ساحلی جازموریان و لوت است.

حوزه فرهنگی جازموریان یکی از شاخص ترین و مهم ترین حوزه های جنوب شرق ایران است که منطبق و همسان با تعریف حوزه جغرافیایی حوزه آبریز جازموریان است.

دو رود بمپور در شرق و هلیل رود در غرب همراه با رودهای فصلی همه به هامون جازموریان می ریزند. در این حوزه هزاران محوطه از دوران گوناگون شناسایی شده است. جیرفت مرکز فرهنگی جازموریان است و در کناره حوزه آبریز هلیل رود شکل گرفته است.

در دو کناره این رود از هزاران سال پیش زیستگاه هایی از دوران پارینه سنگی، نوسنگی و کشاورزی وجود داشته و داده ها و یافته های باستان شناسی در این منطقه نشانگر آن است.

در دوران هخامنشی از بخش های متفاوتی در این حوزه به نام گدرگدروزیه، مکن و اکوفاجیا نامبرده شده است که از بخش بندی این حوزه در این دوره نشان دارد. از دوران تاریخی شهرها و قلعه هایی در منطقه شناسایی شده است.

تداوم و تسلسل فرهنگی و شکوفایی تمدنی جیرفت نیز در دوره اسلامی قابل پیگیری است که آثار ارزشمند این دوره در بخش محوطه باستانی شهر دقیانوس (شهر کهن جیرفت) بررسی می شود.

سیما رادمنش