ایلام نو

ایلامی نو (از 814 پیش از میلاد تا کوروش بزرگ)


سندهای بابلی، نزدیک به دویست سال - کم و بیش - خاموشند که این خاموشی تاریخی را می­توان در همه­ی خاور نزدیک دید. از این ایلامیان نیز اثری برجای نمانده است.

تاریخ نگار سلسله­های بابلی، گزارش داده که نیاکان دور (؟) «مار - بیتی - اپل - اوصور»(Mar-biti-apal-usur) فرمانروای بابل (984 تا 979 پیش از میلاد) ایلامی بوده­اند.

گزارشی دیگر، سخن از آن دارد که گروهی از سپاهسان ایلامی به پشتیبانی «مردوک - بلسو - ایقبی»(Marduk-Balassu-Igbi) با سپاهیان «شمشی - ادد» پنجم (Shamshi-Adad) - از 823 تا 811 پیش از میلاد - در «دور - پپسوکل» (Pepsukal-Dur) در نزدیکی شهر «در»(Der) - بدره­ی امروزی - جنگیده­اند. این جنگ­ها و کارزارها و پشتیبانی ایلامیان از بابلیان، بارها و بارها در قرن­های پس از آن تکرار شده است.

نوشته­های آشوری، تاریخ نگاری بابلی نو و نیز مدارک سیاسی همزمان، گزارش به نسبت کاملی از اوضاع سیاسی ایلام به ما می­دهند که در نبشته­های ایلامی، یادی از آن­ها نشده است.

از میانه­های سده­ی هفتم، نبشته­های بدست آمده از ایلامیان تنها نشان از 5 پادشاه به ما می­دهند، اما نوشته­ها و مدارک بابلی و آشوری، از 15 شخص که مدعی تاج و تخت ایلامی­اند سخن می­گویند.

نبشته­های بابلی می­گویند که «هومبن - نیکش»(Humban-nikash) - 743 تا 717 پیش از میلاد - در سال 720 پ.م سپاهی را به یاری «مردوک - اپل - ایدین» (Marduk-apal-iddina) - مردوک بلدن عهد عتیق - مدعی و شورشی بزرگ کلدانی، برای جنگ با شروکین دوم (721 تا 705 پیش از میلاد)، پادشاه آشور، به نزدیکی شهر «دِر» فرستاد.

بنابه گفته­ی تاریخ نگار بابلی، هومبن نیکش در این کارزار به پیروزی چشمگیری دست یافته است و توانسته است که آشوریان را به مدت 10 سال از نزدیک شدن به مرزهای ایلام و بابل، باز دارد.
پس از هومبن نیکش، خواهرزاده­ی وی «شوتروک - ناهونته» دوم (716 تا 699 پیش از میلاد) به پادشاهی «انشان و شوش» رسید و خود را «گسترش دهنده­ی ایلام» خواند. پس از گذشت 10 سال، در سال 710 پیش از میلاد، شروکین دوم به نیروهای بابلی و ایلام که در شمال «در»، شهرهای خاوری بابل و نیز بلندی­های باختری ایلام مستقر بودند، تاخت.

در این حمله، شوتروک - نهونته را وادار به گریز کرد و از این رو، وی نتوانست مردوک - اپل - ایدین را در کارزار با آشوریان یاری دهد.

در سال 709 پیش از میلاد شروکین دوم، بابل را به تصرف خود درآورد و مردوک - اپل - ایدین به پناهگاهی که به احتمال در جنوب خوزستان داشت، گریخت.


در سال 708 پیش از میلاد با مرگ فرمانروای «الیپی»(Ellipi) - جایگاه نا معلوم - احتمالا در شمال خوزستان و شاید بخش شمالی لرستان، فرزندانش برای دستیابی به فرمانروایی، یکی به دربار ایلام و دیگری به دربار آشور روی آوردند.

شوتروک - ناهونته برای حمایت از پناهنده­ی خویش، نیرویی برای جنگ با آشوریان فرستاد. در این کارزار، آشوریان پیروز شدند، اما از ورود به ایلام خودداری کردند.

احتمال داده شده که نبشته­ی شاهزاده «هنّی»(Hanni)، پسر «تهیتی»(Tahhiti) فرمانروای محلی در نزدیکی ایزه، از آن این دوره باشد.

در سال 703 پیش از میلاد، شوتروک نهونت بار دیگر نیرویی به یاری مردوک - اپل - ایدین به بابل گسیل داشت. در نبردی که میان ایلامیان و بابلیان با سپاهیان «سین - اخ - اریب»(Sin-ahhe-eriba) - سناخریب، 704 تا 681 پیش از میلاد - پادشاه تازه آشور رخ داد، آشوریان پیروز شدند و پسر سین - اخ - اریب به نام «آشور- نادین - شومی»(Assur-nadin-shomi) به پادشاهی بابل منصوب گشت (700 پ.م.) پس از شوتروک - نهونت دوم، برادرش «هلوشو - این شوشینک»(Hallush-In-Shushinak) - 698 تا 693 پ.م - به پادشاهی ایلام رسید.

پاسخ: ایلامی نو (از 814 پیش از میلاد تا کوروش بزرگ)

هنگامی که سین اخ اریب سرگرم سرکوب آخرین یاران مردوک - اپل - ایدین بود هلوشو - این - شوشینک به شمال بابل تاخت و به یاری بابلیان، پسر سین - اخ - اریب را دستگیر کرد و به ایلام فرستاد (694 پ.م.) و یکی از متحدان بابلی خود را به پادشاهی بابل نشاند.

در سال 693 پیش از میلاد، آشوریان به بابل تاختند و پس از به دست گرفتن بابل، دست نشانده­ی ایلامیان را به اسیری گرفتند.

در پایان سال 693 پیش از میلاد گفته شده که براثر شورشی، هلوشو - این شوشینک کشته شد و کودور - نهونت دوم به پادشاهی نشست.

کودور - نهونت، پایتخت ایلام را به «مدکتو»(Madakto) - به احتمال در شرق یا جنوب شرقی خوزستان، جایی تا حدی دورتر از دسترس آشوریان - و سپس، به «هیدلو» (Hidalo) - هیدلی (Hidali) در گل نبشته­های تخت جمشید و بی­گمان دژسپید در نزدیکی نور آباد فهلیان - منتقل کرد.

در سال 692 پیش از میلاد، سین - اخ - اریب به ایلام تاخت. بنابرگزارشی، کودور - نهونت، سه ماه پس این حمله مرد و بنابر گزارش دیگر، وی دستگیر و دو ماه پس از آن کشته شد. پس از کودور - نهونت، «هومبن - نیمن»(Humban-nimena) - 692 تا 689 پ.م. - به پادشاهی رسید.

در سال 691 پیش از میلاد وی فرماندهی سپاهیان ایلامی، بابلی و کوه نشینان ابرسن (زاگرس) را نبردی با آشوریان، بر عهد داشته که بنابر نوشته­های بابلی، پیروزی از آن هومبن - نیمن شده است. سال بعد به تلافی، سین - اخ - اریب بابل را تصرف و ویران کرد.

اندکی پس از سقوط بابل، هومبن - نیمن در گذشت و هومبن - هلتش اول (Humban-haltash) - 688 تا 681 پ.م - به پادشاهی رسید. در زمان وی، به نشان دوستی گویا برخی از پیکره­های خدایان بابلی که در زمان­های گوناگون به شوش برده شده بودند، به بابل بازگردانده شدند. هومبن - هلتش اول بر اثر بیماری در سال 681 پیش از میلاد مرد.
پس از وی، هومبن - هلتش دوم (680 تا 675 پ.م.) به جای وی نشست. با کشته شدن سین - اخ - اریب در سال 681 پیش از میلاد، بار دیگر بابلیان کوشیدند تا از پشتیبانی ایلامیان برخوردار شوند. در سال 675 پیش از میلاد، هومبن - هلتش دوم به شمال بابل تاخت و شهر «سیپر»(Sippar) را تصرف کرد.
اندکی پس از این رویداد، گویا بر اثر سکته درگذشت و برادرش «اورتکی»(Urtaki) به پادشاهی رسید. با روی کار آمدن اورتکی، رابطه­ای دوستانه میان وی و پادشاه آشور، «آشور - اخ - ایدین»(Ashshur-an-Issin) - اسارها دون 680 تا 669 پ.م. - پدید آمد و ایلامیان از یاری دادن به شورشیان بابلی بر ضد آشوریان، خوداری نمودند. این پیوند دوستی در زمان پادشاهی «آشور - بانی - اپلی»(Ashsur-bani-apli) - آشوربانی پال، 668 تا 627 پ.م. - و تا سال 665 پیش از میلاد ادامه یافت.

در سال 665 پیش از میلاد اورتکی حمله­ای به بابل کرد، اما سپاه آشور او را وادار به باز پس نشینی کرد. اندکی بعد اورتکی مرد.

بر اساس نبشته­های آشوری، پس از اورتکی، «تپتی - هومبن - این - شوشینک» (Tepti-Humban-In-Shushinak) که از پسران شیلهک - این - شوشینک دوم بود به پادشاهی ایلام رسید. در این نبشته­ها از وی به «ت او من» (Teuman) یاد شده است. بنابر گفته­ی آشوریان، سه تن از فرزندان اورتکی به دربار آشور پناهنده شدند. مدت ده سال جنگی میان ایلام و آشور رخ نداد و در این مدت، ت اومن به بازسازی پرستشگاه­های سرگرم شد. در سال 653 پیش از میلاد آشور - بانی - اپلی به ایلام تاخت و پس از تصرف «در»، در کناره رود اولایی (کارون و یا شائور امروزی) در نزدیکی شوش با ایلامیان درگیر شد. در این نبرد، تپتی هومبن این شوشینک به قتل رسید. آشوربانی اپلی، یکی از پسران پناهنده اورتکی را به نام هومبن - نیکش دوم (Humban-nikash) به پادشاهی شوش و مدکتو نشاند. با این حال، مدارکی دیگر نشان دهنده­ی آن است که شخصی به نام ات - همیتی - این شوشینک (Atta-Hamiti-In-Shushinak) فرزند هوترن - تمپی - به فرمانروایی شوش رسیده است. در میان سال­های 652 تا 648 پیش از میلاد که میان آشوربانی اپلی و برادرش شمش - شوم - اوکین (Shamash-shum-ukin) پادشاه بابل جنگ و کارزار بود، هومبن نیکش دوم به یاری پادشاه بابل رفت که در نزدیکی شهر «در»، از سپاهیان آشوربانی اپلی شکست خورد.
در پی این شکست و در پی شورشی، شخصی به نام تمریتو (Tammaritu) - 652 تا 649 پ.م - به جای هومبن نیکش دوم نشست. وی با «نبوبل شوماتی» (Nabu-Bel-shumati) کلدانی بر ضد آشور بانی اپلی متحد شد. او نیز در نبردی از سپاهیان آشور شکست خورد و در پی شورشی، از پادشاهی بر کنار شد و به دشمن خود - آشور - پناه برد که پناه هم داده شد.

با گریز تمریتو، شخصی به نام ایندبی بی (یا ایندبی کش 649 تا 648 پ.م.) به سلطنت رسید که در پی تهدید آشور بانی پال در حمله به ایلام، کشته شد و به جای وی هومبن - هلتش سوم (648 تا ؟ پ.م) به پادشاهی رسید.

در سال­های 647 تا 646 پیش از میلاد، آشوریان بار دیگر به ایلام تاختند. هومبن - هلتش سوم ناگزیر به گریز گشت. همزمان با بازگشت آشوریان، هومبن - هلتش به مدکتو مراجعت نمود که با بازگشت آشوریان روبه رو شد و به «دور - اونتش» پناه برد. آشوریان، این بار کم و بیش همه­ی دشت خوزستان و کوه­های شرقی را به تصرف درآوردند و در بازگشت، شوش را غارت و ویران کردند و بار دیگر، «تمریتو» را به پادشاهی شوش نشانند.
چنین به نظر می­رسد که با بازگشت آشوریان، هومبن - هلتش به مدکتو بازگشته باشد، اما مدتی بعد دستگیر و به آشور برده شد.

شاهان آشور هماره در همه­ی گزارش­های خود درباره­ی کشتارها، چپاولگری­ها و غارت­ها، بیش از اندازه غلو و خودستایی کرده­اند و آشور - بانی - اپلی هم مدعی است که شوش را جایگاه ماران و گژدم­ها کرده است.


با این حال، می­بینیم که ایلامیان اندک اندک از میان همان ویرانه­ها سر برآورده و به بازسازی خود سرگرم شده­اند. با مرگ آشور بانی اپلی و پدیدار شدن سستی روز افزون در آشور، در بابل نبو اپل - اوصور (nabu-apal-usur‌) - 625 تا 605 پ.م - به سلطنت نشست و برای بدست آوردن پشتیبانی نیروهای ایلامی، در کارزار با آشوریان، خدایان ایلامی را که سپاهیان آشور بانی اپلی به اوروک (در جنوب میان دو رود) برده بودند به شورش باز گرداند. به نظر می­آید که ایلامیان مرکزیتی در شوش پدید آورده و به تقویت نیروی نظامی خود پرداخته­اند چه در نسل بعدی، در زمان نبوکد دوری - اوصور دوم (بخت نصر عهد عتیق 604 تا 562 پ.م.) در سال 596 پیش از میلاد میان ایلامیان و بایلیان در کرانه­ی دجله درگیری پیش آمد.


مدارک دیوانی ایلامی به دست آمده از شوش که درباره­ی جامه، سلاح و دیگر کالاها (که بر اساس خط و شیوه­ی نگارش می­توان گفت متعلق به سال­های پایانی سده­ی هفتم و نیمه­ی نخست سده­ی ششم پیش از میلاد می­باشد)، به درستی نشانگر تجدید حیات شهر شوش در این دوران است.


با برقراریی فرمانروایی هخامنشیان در پارس، بخش شرقی - انشان - از حوزه­ی تصرف فرمانروایان ایلامی خارج گشت. کوروش اول، پدر بزرگ کوروش بزرگ، به گواهی نقش مهری برگل نوشته­های باروی تخت جمشید، «مهر 93» خود را از «انشان» و «فرزند چیش پیش» خوانده است.

کوروش بزرگ نیز در گل­نبشته­ی خویش، خود را پادشاه انشان خوانده است. در اینکه در چه زمان دشت خوزستان به تصرف کوروش بزرگ در آمد، ‌مدرکی در دست نیست.

اما، آنچه از زمان کوروش بزرگ در می­یابیم، ‌این است که سرزمین­های ایلامی از آن زمان تا به امروز همواره بخشی از ایران زمین بوده­اند