کلیسای سنت استپانوس

نام این کلیسا بر گرفته از استپانوس مقدس است این شخص یکی از اولین مومنانی بوده که به خاطر ایمان راسخ خود به شهادت رسیده است. استپانوس در میان مسیحیان سمبل ایمان راسخ بوده و به او لقب ناخوتکا داده اند، استیفان یا استپاتوس اولین کسی بوده که به واسطه تعصب و خشم یهودیان سنگ سار شده و به شهادت رسید، این حادثه در26 دسامبر سال37 میلادی در اورشلیم اتفاق افتاد و از آن تاریخ به بعد مسیحیان جهان همه ساله در روز مزبور مراسمی به نام وی بر پا می کنند.

  تاریخ و ساختمان کلیسا
کلیسای سنت استپانوس در26 کیلومتری غرب جلفای ارس در محلی به نام قریه قزل وانگ(صومعه قرمز) در نردیکترین روستای دره شام واقع شده است، سابقا راه کوهستانی مالرو داشت و از سال1350 راه ماشین و هموار آن ساخته شده و چون در دامنه رشته کوههای ماقارات قرار گرفته به آن عبارت ماقارات سنت استپانوس نیز اطلاق می شود.
کلیسای استپانوس مقدس در دژی استوار واقع شده و به مجموعه بناهای موجود در این دژ وانگ استپانوس مقدس یا وانگ ماقارات می گویند، این وانگ مانند سایر وانگهای ارمنیان محل اجتماع طللاب خطاطان و خوشنویسان وتذهیب کاران نویسندگان فلاسفه و مورخین و دانشمندان بوده، وانگ استپانوس از دو نظر برای ارمنیان حائز اهمیت است، کلیسا به خاطر سبک بنا و جنبه فرهنگی از مراکز مشهور دینی و فرهنگی ارمنیان است تعداد بسیاری خوشنویس و خطاط در این وانگ گرد آمده و به نگارش کتب می پرداختند، نقاشان و تهذیب کاران با هنر خود بر زیبایی کتابها می افزودند و به این سبب وانگ استپانوس مقدس به عنوان یکی از مراکز خوشنویسان ارمنی شهرت دارد و هم اکنون تعداد زیادی کتاب در این وانگ نوشته شده است و در کتابخانه های جمهوری ارمنستان و ایتالیا نگهداری می شود.
تاریخ دقیق تاسیس کلیسای سنت استپانوس کاملا مشخص نیست، محققین حدس می زنند بین قرنهای هفتم تا نهم میلادی این کلیسا بنا شده باشد.
کهن ترین سند در این باره مربوط به سال649 میلادی است که از وجود دیری در این منطقه آگاهی می دهد، در زمان سلطنت آشوت باگرادونی پادشاه ارمنستان، کاتالیکوس خاچیک رهبر مذهبی ارمنیان در سال266(ه – ق) برابر با 976 میلادی اسقف اعظم بالکن را به سرپرستی وانگ استپانوس مقدس بر گزید او با هزینه پادشاه کلیسایی در محوطه بنا کرد. هاکوپ جوقاتیسی که طی سالهای1633 تا 1655 / 1043– 1066 خلیفه اعظم وانگ استپانوس بود، در سال1643 م / 1053 ه – ق به تجدید بنا و مرمت کلیسا پرداخت و در 1655 / 1066 ه – ق به پایان برد.
مرمت بعدی کلیسا بین سالهای 1682 / 1094 تا 1691/ 1102صورت گرفت و مرحله چهارم بازسازی کلیسا به وسیله عباس میرزا در سال 1826 / 1243 انجام پذیرفت.
عباس میرزا در سال 1246 ه – ق / 1830 م روستای دره شام را به مبلغ سیصد تومان از محبعلی بیک نخجوانی خرید و وقف وانگ استپانوس کرد، کتیبه ای که به همین مناسبت با خط نستعلیق بر روی سنگ آهکی سرخ رنگی از نوع سنگهای خود بنای کلیسا، بالای در ورودی کلیسا نصب شده است.

 متن مندرجات سنگ نبشه به شرح ذیل است:
 بسم الله الرحمن الرحیم و هو قدیم، در عصر سلطنت اعلی حضرت قدر قدرت قضا تواء مان سکندرحشمت، دارادربان، نواب اشرف، حضرت نائب السلطنه العلیه، عباس میرزا ارواحنا فداه،که خلف ارشد نامدار جمجماه، ظل الله، فتحعلی شاه قاجار است ابقی الله عمره و سلطنت وادام الله ملکه که مرحمت بی‌نهایت درباره کمترین دعا گوی سرگیس ولد استپان خلیفه جلفای من قراء نخجوان داشت که گویا حسن خدمت کمترین در پیشگاه حضور والا جلوه‌گر شد بنابراین قریه دره شام را در تاریخ سنه 1246 به این کمترین که دعا‌گوی دولت ابد مدت شاهی بودم تیول، مرحمت فرمودند که صرف اوجاق دانیال (علیه‌السلام) نمایم و دعا‌گوی عمر دولت شاه و شاه‌زاده و امیرزاده‌ها باشم و در تاریخ سنه 1246 قریه دره شام را از عالی جاه محبعلی بیک نخجوانی به مبلغ سه صد تومان گرفته و وقف اوجاق دانیال (علیه السلام) ساختیم که هرکس در این مقام مبارک بعد از این خلیفه بوده باشد به دولت‌شاه ایران واجب است دعا نماید ثانیا لعنت خدا و نفرین رسول بر آن کسی که این قریه را بفروشد یا به بیع گذارد و صرف اوجاق ننماید.
کتیبه علی اشرف نخجوانی سده 1247
مورد بررسی بعدی مربوط به تاورنیه سیاح معروف فرانسوی اواسط صفوی است، ژان باتیست تاورنیه مشاهدات خود را چنین می نگارد:
به اندازه دو تیررس شمخال با پل از روی یک رودخانه دیگر باید گذشت، که از جنوب آمده داخل ارس می شود، از پای آن پل باید ساحل را گرفته بالا رفت تا رسید به قریه بزرگی موسوم به شامبه که تمام سکنه آن از زن و مرد در سن 18 سالگی حالت جنون پیدا می‌کنند اما یک قسم جنونی که موذی نیست، اهالی آن ناحیه را عقیده‌هایی است که این مجازات آسمانی ست که وقتی از اجداد و اسلاف آنها در این کوهها سنت بارتلمی و سنت‌ماتیو را تعاقب کردند این بلیه بر آنها نازل شده است.
از این قریه تا سنت اتیان بیش از یک((لیو)) راه نیست اما راهش خیلی سخت است و اغلب جاها پرتگاه است که باید به ناچار پیاده شد.سنت اتیان یک دیری است که فقط از30 سال قبل شروع به بنای آن کرده اند در وسط کوه و در نقطه منفردی واقع شده و وصول بدان خیلی صعب است چیزی که ارامنه را به اختیار این نقطه مجبور کرده است این است که می گویند سنت بارتلمی و سنت ماتیو وقتی که تعاقب شده بودند و فرار می‌کردند در آنجا خود را پنهان کردند و هم می‌گویند که سنت ماتیو در آنجا معجزه هم بروز داده است و آن این است که، چون در آن محل آب یافت نمی شد ماتیو عصای خود را به زمین زد یک چشمه آبی جاری شد و آن چشمه در ربع لیو فاصله دیر واقع شده و در زیر یک طاقی ستور است و دهنه آن درب محکمی دارد و مانع است از این که آب دست بخورد و کثیف بشود.
ارامنه با یک خلوص عقیدتی به زیارت آن چشمه می روند و آب آن را به وسیله یک قنات به دیر می آورند و می گویند در آن مکان چندین اشیاء مقدسه پیدا کرده اند که سنت بارتلمی و سنت ماتیو به آنجا آورده اند آنها هم اشیاء دیگر بر آن افزوده و یک گنجینه و مخزنی در آن دیر از اشیاء مقدس ترتیب داده اند که شرح اسامی آنها از قرار ذیل است:
صلیبی که از عین آن لگنی که حضرت عیسی پای حواریون را در آن شستشو داد و در میان آن صلیب یک سنگ سفیدی نصب شده که می‌گویند که اگر آن سنگ را به روی سینه مریضی بگذارند اگر مردنی باشد سنگ سیاه می شود تا بعد از فوت آن مریض که دوباره به رنگ اصلی خود بر می گردد. یک استخوان فک اسفل سنت اتیان شهید، استخوان کله سنت‌ماتیو و یک استخوان دست سنت گرکوار، یک جعبه کوچکی که پر از استخوانهای ریزه است و می گویند متعلق به ((سپتانت دو میسیپل)) است.
کلیسا به شکل صلیب ساخته شده است، مثل همه کلیساهای ارامنه در وسط یک گنبد عالی بنا شده که در اطراف آن12 حواریون هستند. تمام کلیسا و دیر از سنگ تراشیده است، اگر چه اصل بنا خیلی وسیع نیست ولی مقدار کثیری طلا و نقره در آن به کار رفته است و خیلی از خانواده های ارامنه به واسطه آن دچار خسارت بلکه عسرت شده‌اند به جهت اینکه به قدری احترامات این مقام را به انظار و قلوب آنها بزرگ تلقین کرده اند که اغلب زنها پنهان از شوهر های خود جواهر بلکه لباسهای خود را فروخته به مصرف این کلیسا و نگهداری آن می‌رسانند.

مختصات کلیسا
کلیسا در محوطه ای سرسبز قرار گرفته، بنای آن استوانه ای است و گنبد مخروطی شکل آن را می پوشاند. تمام قسمتهای بنا از حصار و سنگهای لاشه ساخته شده است، این کلیسا قرینه ای را نیز در ساحل شمالی ارس دارد وجود این دو قرینه نشان می دهد که بنای این دو کلیسا هنگامی صورت گرفته که یک قدرت واحد بر هر دو طرف ساحل فرمان می‌راند.
ساختمان اصلی کلیسا سه قسمت دارد :
1) صحن کلیسا و گنبد 16 ضلعی.
2) برج ناقوس.
3) اجاق دانیال.
صحن کلیسا و گنبد 16 ضلعی
صحن کلیسا یا نماز خانه به طول90/13 و عرض80/12 متر تقریبا در وسط محوطه اصلی کلیسا با مدخلی در ضلع غربی آن واقع است، مدخل دارای درب چوبی بسیار زیبایی است که با یک لنگه بر پایه محور جنوبی می گردد و ابعاد آن 5/1 * 5/2 متر است، منبت کاری درب از کارهای اولیه قاجاریه است، رویه درب با میخکوبی‌های فلزی به قسمتهای منبت کاری شده تزیین یافته است، اطراف درب طاق مقرنس کاری شده ای وجود دارد که در نوع خود بی‌نظیر است، کتیبه فارسی و ترجمه ارمنی آن در رابطه با خرید روستای دره شام توسط عباس میرزا و وقف آن به کلیسا در قسمت فوقانی درب ورودی نصب شده است، این درب منبت کاری شده و مقرنس کاری های آن متاثر از هنر های اسلامی است در مورد حکاکی های اطراف درب ورودی مهندس هاکوپیان نکاتی ذکر کرده‌اند:
به رحمت ایزد توانا و اراده وی نمای غربی کلیسای استپانوس مقدس توسط آقامال نخجوانی به یادبود زوجه خود مریم و مادرش ننه گل در سال1704 میلادی تعمیر گردید.
.ساختمان نماز خانه به شکل صلیب است به طوری که راس صلیب به سمت مشرق و   دو بازوی آن در جهت شمال و جنوب کشیده شده است.
گنبد16 ضلعی کلیسا سقف مرکزی صلیب را تشکیل می دهد و انتهای قسمت شرقی صلیب نیز محراب کلیسا می باشد، محراب در جانب شرقی معبد واقع شده و96 سانتی متر از کف نمازگاه بلند تر است و انتهای قسمت شرقی صلیب در راس صلیب نیز محراب کلیسا می‌باشد، پوشش طبقه محراب و پله‌های صعود به آن از سنگ مرمر است.
در صحن کلیسا و در دو طرف سکوی محراب دو میز به طور قرینه وجود دارد که هر یک از سنگ مرمر ساخته شده اند و دارای چهار ستون بلند سنگی با یک گنبد هرمی شکل می باشند زیرا در این گنبد نیز، میز سنگی دیگری وجود دارد که برای روشن شدن شمع بر روی آن مورد استفاده قرار می گیرد.
صحن کلیسا با نرده چوبی محل اجتماع مردم را از محراب جدا کرده است در محراب و داخل گنبد مرکزی نقاشی های رنگی ملائکه با گچ‌بری‌های مختلف، زیبایی های صحن کلیسا را دو چندان می سازد متاسفانه نقاشی ها آسیبهای زیادی دیده اند، دو منبر چوبی در طرفین پای محراب واقع است که رو به محراب گذاشته شده و در یکی از منبرها مقام بزرگ مذهبی یعنی خلیفه می نشست و در دیگری مهمان ویژه‌ای که در مراسم شرکت می کرد مثل شاه یا نائب السطنه.
گنبد کلیسا، گنبدی است16 ضلعی که در دو طرف هر یک از اضلاع شانزده گانه نیم ستون پیچهای زیبایی قرار دارد که از ترکیب سه نیم ستون ظریف تشکیل یافته اند و در نهایت به سر ستونهای خوش نقشی منتهی می شوند.
هر یک از اضلاع به صورت یک در میان پنجره ای دارند که به داخل گنبد و صحن کلیسا باز می شود و فضای درون کلیسا را روشن می سازد، تمامی اضلاع به شکل طاق نماهایی با طاقهای جناغی  می‌باشند که در طاق نماهایی که دارای پنجره هستند و بر بالای هر کدام از نقشهای برجسته در تمامی طاق نماهای فاقد پنجره نقوش برجسته ای از قدسیان و یک صلیب دیده می شود، در دور نمای طاق نماهای گنبد یک ستاره هشت پر حکاکی شده است.

برج ناقوس کلیسا
در جهت جنوبی ساختمان قرار گرفته که دارای دو طبقه است و روی چهار ستون است که بر روی طبقه دوم برج گنبد هرمی شکل آن قرار دارد که آن نیز بر روی هشت ستون کوچکتر منشوری شکل استوار شده است در نوک گنبد هرمی شکل برج ناقوس مانند راس گنبد اصلی کلیسا صلیبی فلزی نصب شده است، ستون های برج ناقوس همه از سنگ سرخ کلیسا و دارای سر ستونهای خوش طرح هستند، پیشانی طاقها واقع در بین این ستونها که یا طاق گنبد برج محسوب می شوند با نقش برجسته فرشته طیب، ترنج ستاره و گل هشت پر زینت یافته است.
اجاق دانیال
تالاری است متصل به دیوار شمالی کلیسا که6 متر عرض و قریب20 متر طول دارد و از سه قسمت تشکیل یافته است که عبارتند از:
الف) تالار اجتماعات که در وسط قرار گرفته
ب) خود اجاق که توسط دیواری از تالار جدا شده و در قسمت شرق آن قرار‌گرفته
 ج) محل غسل تعمید که در قسمت غربی تالار اجتماعات واقع شده و بصورت سکوی بلندی شده که میز سنگی غسل تعمید در وسط آن قرار گرفته است.
   نکته مهم این است که این اجاق از دانیال نبی که از پیامبران   بنی‌اسرائیل است، نیست. بلکه به نام دانیال قدیس است که در410 میلادی در سوریه به دنیا آمده و پس از هشتاد سال ریاضت و عبادت در یکی از روستاهای ساحل فرات به نام سیمساط درگذشت.

نمای خارجی کلیسا
نمای خارجی کلیسا از سنگ تراش سفید و قرمز همرنگ ساختمان بوده و مقرنس کاریهای دیوارها، طاق سردر، و نقش برجسته‌های بالا و پایین آن به اندازه ای زیبا و ماهرانه طرح گردیده که بی شک از نوادر هنری جهان است و این زیبایی تنها منحصر به مقرنس کاری طاق و تزئینات طاق نمای جناغی مدخل نیست و در تمامی طاق نماهای تو در توی دیوارهای غربی و پایه ها و ختم ستون ها و کلافه ها و زنجیر ها و تزئینات درون و بیرون آنها متجلی است.
برای توصیف طرح های گوناگون و بدیع صلیب های متعددی که در هر یک از سطوح خارجی دیوارها ی کلیسا نقش بسته سخن گفتن کفایت نمی کند و نقل مفاد صدها سنگ نبشته ارمنی که در همه جای بنا اعم از داخل و خارج به چشم می خورد کتاب جداگانه ای می خواهد و بنا به گفته مهندس هاکوپیان اکثر آنها خوانده نشده است همچنین بالای طاق مقرنس و بالای همه طاق نماهای دیوار غربی را زنجیره عریض زیبایی زینت داده است.
در قسمت مرکزی نمای خارجی چهار دیوار کلیسا نقوش مختلفی به شرح زیر وجود دارد که طرح و معمار در همه جا کوشیده اند که فلسفه پیدایش مسیح‌، دعوت به مسیحیت، فداکاری مسیح، پایان کار وی و کوشش ها و جانبازی‌های یاران او را مجسم کنند.
الف) در قسمت بالای نمای خارجی دیوار شرقی کلیسا دو نقش برجسته وجود دارد که پایان کار عیسی مسیح و شهید اول راه مسیحیت را نشان می دهد.
تصویر اول نقش برجسته عقابی است که بره معصوم بردباری را به دو چنگال گرفته و به فراز آسمانها می کشاند در مقام کتابهای عهد عتیق و عهد جدید بره نشانی از حضرت مسیح است.
در قاموس کتاب مقدس در صفحه176آمده است:
مسیح بره خدا خوانده شد، زیرا که وی قربانی مقبول درگاه خدا و وجودش کفاره گناهان مسیحیان خطا کار و ناپرهیزگار بود.
در پایین این تصویر نقش برجسته((استپانوس))یا شهید اول راه مسیحیت دیده می‌شود که از طرف سه تن یهودی مورد شکنجه یا بازخواست قرار گرفته تا محکوم و سنگ سار گردد‌. اشاره به واقعه26 دسامبر سال37 میلادی
ب) در نمای غربی تصویر مصلوب شدن حضرت عیسی به چشم می‌خورد.
ج) در نمای جنوبی عکس حضرت مریم با مولود مسیح در بغل.
د) در نمای شمالی صعود یا عروج مسیح را نشان می دهد.
شایان توجه است دیری که در کنار کلیسا واقع شده سابقا منزل و محل استراحت مسافران و زائران کلیسا به شمار میرفته و در هر چهار سوی آن اتاقهایی وجود داشته که طبقه پایین آنها مخصوص دواب بوده و روزگاری طرح بنا و مشبک کاری درها و پنجره های چوبی نمونه‌ای از شاهکارهای معماری و چوبی بوده است که کتابخانه بزرگ کلیسا هم در آن جای داشته است.

برگرفته از :

تارنمای ارس