قطب الدین محمد شیرازی

در جمله ی علوم بحری بود بی کرانه ؛ جامع ایمانی و یونانی ؛ در منطق و حکمت ایتی بود و در هندسه و هیئت و ریاضی حکایتی و در اصول بی مثل و شبیه و نظیر ؛ در کلام و علم معانی و بیان از دندان دلربایان منظوم تر ... علم او صفت جهل و شبهت را بدرید و مناظر و مخالف را برهم شکست و خار از پای هدایت بیرون اورد و خاک ضلالت و جهالت بر باد هوا داد . نسبت دیگر علما با او صورت ایینه بودند که ان را هیچ حقیقتی نباشد . » (تاریخ اولجایتو ؛ ص۱۱۸)

یکی از دلایل اشتهار علامه قطب الدین شیرازی ؛ تحقیقات نجومی و ابتکارات ارزشمندش در ریاضیات بوده است به گونه ای کتابی معتبر به نام ؛ نهایت الادراک فی درایت الافلاک ؛ نوشت . (کشف الظنون ؛ ج۲ ؛ ص۱۹۸۵) از دیگر سوی ؛ وی در تحقیقات گسترده خویش یارای ان را یافت تا برای نخستین بار در جهان علت اصلی تشکیل رنگین کمان را بیابد . ( (تاریخ علم در ایران ؛ ص۸۹۳) ) نیازمند یاد کرد است که بر پایه ی باور برخی تاریخ پژوهان شاگرد او ؛ کمال الدین فارسی ؛ بود که توانست چنین کشفی نماید ( (تاریخ ایران کیمبریچ ؛ ج۵ ؛ ص۶۳۸) ) و البته اگر هم چنین بوده باشد بی گمان اندیشه های راهنمای استاد یاریگر شاگرد در به سرانجام رساندن تحقیقات بوده است . به هر ترتیب انچه روشن است تحقیقات و تالیفات علامه قطب الدین در مورد ستاره شناسی و ریاضیات به وسیله ی شاگردانش به اروپا نیز رسید و تاثیری ژرف و شگرف بر بسیاری از نامداران وادی دانش چون بیکن ؛ کپلر و داوینچی نهاد . (میراث ایران ؛ ص۴۵۷)

این نابغه ی بزرگ ایرانی در تاریخ علم پزشکی نیز از جایگاهی والا و ارزنده برخودار است . کتاب ؛ التحفه السعیدیه ؛ که به توسط او نگارش یافت از جمله کتابهای معتبر پزشکی ان عهد به شمار می امد و علاقمندان به طب و طبابت از ان بهره بر می گرفتند .(تاریخ ادبیات در ایران ؛ ج۳ ؛ ب۱ ؛ ص۲۴۱)

علامه قطب الدین به عنوان کسی که جامع تمام علوم بود در فلسفه و حکمت و به طور کلی انچه تحت عنوان علوم عقلی خوانده می شود نیز نقشی پررنگ ایفا نمود ؛ چنانکه ؛ کتابهای ؛ شرح اصول ابن حاجب ؛ شرح حکمت اشراق ؛ و ؛ دره التاج ؛ را در مورد فلسفه و منطق نگاشت . (تاریخ اولجایتو ؛ ص۷۰۱) دره التاج را باید دائره المعارفی برای علوم عقلی برشمرد ؛ زیرا در ان اقسام متفاوت حکمت و اصول و فروع علوم حکمی و همچنین منطق شرح داده شده است . (تاریخ ادبیات در ایران ؛ ج۳ ؛ ب۱ ؛ ص۲۴۱)

انچه روشن است شمار اثار این دانشمند بزرگ که حضور تاریخیش دلیلی دیگر بر خدمت گسترده ی ایرانیان به جامعه ی بشری می باشد بسیار افزونتر از انچه یاد شد می باشد ؛ ناگفته پیدا است که یادکرد نام یکایک انها در این مختصر نمی گنجد . این اندیشمند نامی ایرانی سرانجام در سال ۷۱۰ هجری به روزگار قدرتمداری اولجایتو در شهر تبریز جان به جان افرین تسلیم کرد . در مورد تاریخ وفات او چنین سروده اند ؛

قطب فلک وجود ان جان جهان / چون قطب فلک زچشمه ها گشت نهان 

در هفتصد و ده زهجرت اندر تبریز / یکشنبه هفدهم زماه رمضان (تاریخ گزیده ؛ ص۷۰۲)

کتاب نامه :

۱ ـ اربری ؛ ا ؛ ج ؛ میراث ایران ؛ ترجمه ی گروه مترجمان ؛ تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب ؛ ۱۳۵۳

۲ ـ حاجی خلیفه ؛ مصطفی بن عبدالله ؛ کشف الظنون ؛ جلد دوم ؛ تهران : اسلامیه و جعفری تبریزی ؛ ۱۳۷۸ق

۳ ـ صفا ؛ ذبیح الله ؛ تاریخ ادبیات در ایران ؛ جلد سوم ؛ بخش یکم ؛ چاپ ششم ؛ تهران : فردوس ؛ ۱۳۶۸

۴‌ ـ فرشاد ؛ مهدی ؛ تاریخ علم در ایران ؛ جلد اول و دوم ؛ تهران : امیرکبیر ؛ ۱۳۶۵

۵ ـ قاشانی ؛ ابوالقاسم عبدالله بن محمد ؛ تاریخ اولجایتو ؛ به اهتمام مهین همبلی ؛ تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب ؛ ۱۳۴۸

۶ ـ مستوفی ؛ حمدالله بن ابی بکر ؛ تاریخ گزیده ؛ به اهتمام عبدالحسین نوایی ؛ چاپ چهارم ؛ تهران : امیرکبیر ؛ ۱۳۸۱

۷ ـ ............. ؛ تاریخ ایران کیمبریچ ؛ گرداورنده جی . ا . بویل ؛ ترجمه ی حسن انوشه ؛ چاپ پنجم ؛ جلد پنجم ؛ تهران : امیرکبیر ؛ ۱۳۸۱ 

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

« اگر فلسفه ی تاریخ از حاصل کار مورخ درس اخلاق و انسانیت به غیر مورخ می دهد و تاریخ را سرمایه ی عبرت و تجربت نسل ها می سازد مورخ هم لااقل یک درس ارزنده از فلسفه ی تاریخ می اموزد که خود ان می تواند نمونه ی رفتار انسانی هر ازادمرد صاحب وجدان باشد : فروتنی در باب انچه گمان می کند می داند و بی ادعایی در انچه می داند نمی داند . » « شادروان دکتر عبدالحسین زرین کوب »