دژ فردوس بزرگترین دژ خراسان

دژ فردوس

کوه قلعه فردوس، کوهی است که در ۱۰ کیلومتری جنوب شهر فردوس و شهر تاریخی تون و در بلند‌ترین نقطه دشت فردوس واقع شده و از تمام جهات بر منطقه مشرف است. قرار داشته و محل یکی از قلعه‌ها و دژهای مهم اسماعیلیه و مرکز استقرار این فرقه در ایالت قهستان و در جنوب خراسان بزرگ بوده‌است.

این قلعه در 6 حصار مختلف ساخته شده و مرکز فرماندهی آن طبقه ششم و در نوک قلعه قرار دارد و طبقات دیگر آن دارای دروازه‌های ورودی از جهات مختلف است که، شامل: محل نگهداری آذوقه، اسلحه‌خانه، اصطبل، آب ‌انبار، برج و بارو، حمام، تالارها و سربازخانه هستند.

در دوره مغول و در اثر گسترس فرقه اسماعیلیه در آن زمان این قلعه نیز از هجوم سربازان مغول در امان نبوده و در همان دوران غارت و در نهایت به آتش کشیده می‌شود.

موقعیت قلعه چنان است که از سه جهت به پرتگاه های مخوف منتهی می شود و تنها راه دسترسی به قلعه تنگه ای است که در جنوب غربی کوه قلعه قرار دارد.

ارتفاع برج ها در این قلعه تاریخی تقریبا 5 متر است که به کمک سنگ های لاشه و ملات گچ و سالوج ساخته شده است و باید دانست که این قلعه در دوران آبادی دو دیوار و حصار تو درتو و چند برج دیده بانی داشته است که محیط دیوار پایانی در حدود یک هزار متر است.

دیوارهای قلعه سطح منظم هندسی ندارد در قسمت پایانی قلعه آب انبارهایی در دل صخره ها کنده شده است که طول هر یک، حدود 10 و عرض آن ها حدود 2 متر بوده است و از آب باران و برف پر شده و در مواقع محاصره به مصرف آب شرب ساکنان قلعه کمک می کرده است.

این آب انبارها تمام ذخیره اهالی قلعه نبوده است زیرا در پایین دیوار جنوب قلعه چاهی حفر کرده بودند که امروز به چاه قنوت مشهور است. در خط الراس کوه آثار برج استوانه ای کوچکی قرار دارد که شاید محل افروختن آتش بوده و با دیده بانی در ارتباط بوده است.

این دژ روزگاری بر جلگه های اطراف و راه های بازرگانی قدیم اشراف داشته و به خصوص راه های کاروانی دشت تون را هم می توانسته است به خوبی زیر نظر داشته باشد.

عطاملک جوینی در تاریخ جهان‌گشای دربارهٔ این قلعه می‌گوید: «از ۷۰ دژی که در جنوب خراسان قرار داشت، شاید وسیع‌ترین و عظیم‌ترین آنها در ۵ کیلومتری جنوب غربی فردوس باشد.» اسماعیلیان، قلعهٔ نظامی خود را در بالای این کوه ساخته بودند که در بلندترین نقطه دشت فردوس واقع شده و از تمام جهات بر منطقه مشرف است. موقعیت این قلعه به‌گونه‌ای است که از سه جهت به پرتگاه‌هایی منتهی می‌شود و تنها راه دسترسی به قلعه از طریق تنگه‌ای است که در جنوبی غربی کوه، که شیب کمتری دارد، قرار گرفته‌است.این قلعه در ۶ حصار مختلف ساخته شده و مرکز فرماندهی در طبقه ششم و در نوک قلعه قرار دارد. طبقات دیگر آن دارای دروازه‌های ورودی از جهات مختلف، محل نگهداری آذوقه، اسلحه‌خانه، اصطبل، آب انبار، برج و بارو و حمام و تالارها و سربازخانه هستند. ارتفاع برج‌ها حدود ۵ متر بوده و تمام آنها به کمک سنگ‌های لاشه و ملات گچ و ساروج ساخته شده‌اند.

این قلعه دارای تونلی آجری است که به قلعه حسن‌آباد متصل است و این راه زیرزمینی این دو قلعه را به وسیله یک راه زیرزمینی دیگر به وسط شهر تاریخی تون متصل می‌کند. در داخل این تونل زیرزمینی که پس از زمین‌لرزهٔ سال ۱۳۴۷ کشف شد، اجساد بسیاری از مردگان یافت شد که در کنار هم در داخل این تونل چیده شده و دارای کفن‌هایی با آثار اسلامی و آیات قرآن بودند.