در جستجوی بهشت ایرانی

در جستجوی بهشت ایرانی

در دیدگاه ایرانیان، باغ نمونه‌ای از بهشت موعود است. در این زمینه، معماران ایرانی هم نقش بسزایی در برآورده کردن این آرزو داشتند.

حاصل تلاش آنها، باغ هایی است که آب زلال از حوض، استخر و جوی هایش روان است و گل ها و گیاهان مختلف را سیراب می کند و کوشک های رنگارنگ که در باغ خودنمایی می کند، از باغ های ایرانی بهشتی موعود ساخته اند؛ حتی در بسیاری از موارد معماران ایرانی در بیابان های ایران، باغ هایی ساخته اند که حیرت همه را برمی انگیزد و بیشتر شبیه یک سراب است تا یک واقعیت دلپذیر و دلنشین. بسیاری از این باغ ها که هنوز ماندگار هستند، در فهرست میراث جهانی ثبت شده اند.

زمانی که کارشناسان یونسکو، تیر 1390، در سی و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو جلسه را ترک کردند، 9 باغ ایرانی در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده بود که نمادی از بهشت زمینی محسوب می شد. اکنون باغ های پاسارگاد، یادگار کورش، ارم شیراز، باغ فین کاشان، باغ همیشه سرسبز اصفهان، اکبریه تحفه بیرجند، عباس آباد مازندران و شاهزاده ماهان کرمان. به گفته باستان شناسان، از 12 باغ ثبت شده در فهرست میراث جهانی 9 باغ متعلق به ایران است.

سابقه احداث باغ در ایران به دوره هخامنشیان می رسد و اولین باغ ـ پاسارگاد ـ را کورش هخامنشی ساخت و کهن ترین باغ ایرانی محسوب می شود و به طبع آن، کورش پایه گذار باغ در ایران به شمار می رود و به دنبال آن باغ های دیگر در نقاط مختلف توسط سلسله های مختلف ساخته شد که بیشترین آنها در دوره صفویه و قاجاریه بوده است.

باغ های ایرانی از نظر ویژگی به سه دسته تقسیم می شوند؛ باغ های مسطح و کم شیب مثل باغ فین کاشان، باغ های شیبدار مثل باغ تخت شیراز که البته الان وجود خارجی ندارد و سومین طرح، باغ هایی است که از عارضه های طبیعی استفاده شده است، مثلا از دریاچه ای که وجود داشته مثل باغ عباس آباد بهشهر. اکنون نگاهی اجمالی به این 9 باغ ایرانی می اندازیم .

 

باغ پاسارگاد، نخستین باغ ایرانی

نخستین باغ ایرانی که الگوی ساخت تمام چهارباغ های کشور شد در پاسارگاد و 135 کیلومتری شیراز قرار دارد. پاسارگاد مرکز شاهنشاهی کورش بزرگ بود. باغ پاسارگاد در متون تاریخی باغی سرسبز بوده که به دستور کورش شکل هندسی و نوع کاشت درختان به گونه ای ساخته شد که الگوی دیگر باغ ها شد.

به همین دلیل، باغ پاسارگاد به عنوان مادر باغ ایرانی مطرح شد و هشت باغ دیگر به آن پیوستند، زیرا موضوع پرونده، ثبت زنجیره ای است و باید سیر تحول باغ و چگونگی آغاز آن ارائه شود.

کورش با طراحی این باغ نشان داد بجز جهانگشایی راه و رسم باغ سازی را هم می داند. کورش را پس از مرگ در جوار باغش دفن کردند تا حتی بعد از مرگش هم همچنان خود را در بهشت سرسبز ببیند. ظاهرا از این به بعد است که سروسامان دادن باغ در اطراف مقابر بزرگان تبدیل به رسم روزگار می شود. کورش در طرح باغش، پاسارگاد را با جوی های سنگی به چهار بخش تقسیم کرد تا مبدع الگوی چهارباغ ایرانی باشد.

 

باغ ارم؛ سروناز قشقایی

ارم به معنای بوستان است. این باغ زمان سلجوقیان یا آل اینجو ساخته شد و زمان حکومت زندیه و به وسیله کریمخان زند بهسازی شد و زمان قاجار به مدت ۷۵ سال در اختیار سران ایل قشقایی بود. در این زمان عمارتی در باغ ساخته شد، اما عمارت پابرجا مربوط به دوره پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار است. با وجود باغ های دیدنی شیراز، تنها باغ ارم به فهرست میراث جهانی یونسکو راه پیدا کرد. سرونازها و گل ها و گیاهان انبوه و عمارت معروفش را می توان در خیابان ارم این شهر تاریخی دید. اگر پیش از عهد پهلوی گذرتان به باغ می افتاد، بعید بود براحتی می توانستید از ورودی آن بگذرید، زیرا بیش از 70 سال باغ و هوای خوبش در تملک خوانین قشقایی شیراز بود.

 

باغ شازده بیش از 70 سال میان کویر

باغ شاهزاده ماهان یکی از معدود باغ های زیبای طبقاتی ایران محسوب می شود که از جمله عجایب کویر به حساب می آید که خارج شهر ماهان بر حاشیه کویر و در دامنه کوه تیگران جا خوش کرده است. این باغ ابتدا به دستور محمدحسن خان حاکم وقت کرمان ساخته شد و بنای درون آن را عبدالحمید میرزا ناصرالدوله حاکم کرمان ساخت که با مرگ وی بنای آن نیمه تمام رها شد. گفته می شود وقتی خبر مرگ ناگهانی حاکم را به ماهان می برند، بنایی که مشغول تکمیل سردر ساختمان بود، تغار گچی را که در دست داشته محکم به دیوار کوبیده و کار را رها و فرار کرده است. به همین علت جاهای خالی کاشی ها را بر سردر ورودی می توان دید. این باغ از نمونه باغ تخت های ایرانی است و در زمینی مستطیلی شکل به مساحت پنج و نیم هکتار بنا شده و دارای سردر ورودی بسیار زیبایی است.

 

باغ دولت آباد؛ باغ بادگیرها

باغ دولت آباد یزد را بادگیر رعنای 32 متریش معروف کرده است، نه سرسبزی درختانش. اگرچه محمدتقی خان بافقی 260 سال پیش تمام هم و غمش را صرف آبادانی باغش کرد، اما در روزگار موجود باغ او سرسبزی چندانی ندارد.

کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند عمارت بادگیرخانه این باغ در منتهی الیه محوطه ای واقع شده است که بزرگ ترین و بلندترین بادگیر خشتی جهان را در خود دارد که از هر طرف آن باد می وزد و هوا به فضای زیربنا می رود و به سطح آب می خورد. باغ دولت آباد عمارت های مختلفی دارد. این باغ 85 هزار مترمربع مساحت دارد و محور اصلی باغ که وسط آن هست، حوضی با 100 متر طول است و کمتر باغی این ویژگی را در خود دارد. اطراف آن، سروها قد کشیده اند که تاکیدی بر محوریت باغ است. در این باغ، عمارت های سردرخانه ، آیینه خانه و آب انبار قرار دارند. در دو محور اصلی نیز کرت بندی های ویژه ای دیده می شود. در مجموع، همه عناصر معماری که یک باغ ایرانی باید داشته باشد، در باغ دولت آباد پابرجاست. امروزه این ویژگی ها می توانند به لحاظ هویت بخشی معماری و باغ سازی نقش آفرینی کنند.

 

باغ پهلوان پور؛ همیشه تشنه

اسم مهریز به واسطه پهلوان پور وارد فهرست میراث جهانی شده است. باغ پهلوان پور سرسبزیش را مدیون قنات حسن آباد است که مایع حیات بخش را از کیلومترها آن طرف تر برمی دارد و می آورد، اما گل ها و درختان تشنه تر از آن هستند که با آب قنات حسن آباد سیراب شوند. پس دو قنات شاه حسینی و مزویرآباد همه به کمک می آیند.

این باغ مربوط به اواخر دوره قاجار است و از لحاظ معماری نمایانگر تغییرات سبک باغ سازی کهن ایرانی به سمت و سوی باغ سازی رایج امروزی است. سبک معماری آن ترکیبی از معماری کوشکی و حیاط مرکزی است که کوشک اصلی در مرکز آکس اصلی باغ قرار دارد. مسیر عبوری آب در باغ نیز از این محور است. این باغ بی شباهت به خانه های تاریخی نیست و چندان هنرمندانه ساخته شده که باوجود بی آبی، گل و گیاهان اطراف را از خشک شدن می رهاند.

 

باغ اکبریه؛ باغ نخست وزیر

باغ خاندان اسدالله علم را می توانید در قلب بیرجند و نیمه بیابانی ببینید. جوان ترین باغ ایرانی که به ثبت جهانی رسیده است. باغی که ساخت وسازهایش از دوران پدربزرگ علم، حشمت الممالک شروع شد، در عهد شوکت الملک پدر ادامه پیدا کرد و در عهد اسدالله علم، نخست وزیر ایران از سال 41 تا 42 به پایان رسید. این باغ تا چند دهه پیش محل مهمانان سیاسی مختلفی بود که از دور و نزدیک برای دیدن نخست وزیر وقت، اسدالله علم می آمدند.

در ساختار باغ از طرح روسی ـ ایرانی الهام گرفته شده است از درختان بلند تا عمارت کلاه فرنگی و ارسی های به غایت زیبا با تزئینات آینه کاری، کاشیکاری، مشبک، منبت. از ویژگی های دیگر اکبریه می توان به درختان توت، انار و گل های زیبای تاج خروس اشاره کرد که در کنار استخر جبهه جنوبی باغ، نمایی زیبا مقابل دیدگان بازدیدکنندگان می سازند.

 

باغ عباس آباد؛ باغ تاریخی

هنوز مشخص نیست عباس آباد را شاه عباس صفوی آباد کرد یا از اول آباد بود؛ اما می توان گفت نام این باغ از سومین شاه صفوی عاریت گرفته شده، زیرا تا قبل از سال 1020 هـ.ق این منطقه را خرگوران صدا می زدند. عباس آباد باغ سرسبزی است در حاشیه دریاچه طبیعی که در تقسیم بندی باغ های ایران جزو باغ های مطبق به حساب می آید.

این باغ با دارا بودن حمام، باغ، سد، محور آبرسانی به طول ۶۰۰ متر، دو برج آجری، واحد صنعتی (آسیاب آبی)، محل احتمالی کاخ پادشاهان صفوی و مراکز پخت سفال و آجر و واحدهای مسکونی بخش خدمه، جاده های سنگفرش ورودی به مجموعه و همچنین جاده های سنگفرش از محل باغ به کاخ و از محل به مجموعه تاریخی عباس آباد از آثار تاریخی استان مازندران است. مجموعه باغ های عباس آباد در ۹ کیلومتری شهرستان بهشهر و در دامنه رشته کوه های البرز و میان جنگل های انبوه قرار گرفته و از جمله مهم ترین و بزرگ ترین باغ های تاریخی ایران است.

 

باغ فین؛ سروستان

باغشاه فین مجموعه ای از شاخص های ساخته شده معماری در دوران صفویان، زندیه و قاجاریه است؛ حتی بعضی تاریخ نگاران، بانیان اولیه باغ فین را حاکمان آل بویه در قرن پنج می دانند، اما باعث و بانی باغ فعلی را باید شاه عباس دانست. این بنا به خاطر ذخیره فراوان آبش (چشمه سلیمانی)؛ باغی با درختان ستبر، یک استخر با فواره های بسیار و یک حمام تاریخی (جایی که امیرکبیر به قتل رسید) بسیار مشهور است.

یک بنای کریمخانی و حمام معروف هم که در قسمتی از پارک واقع شده از بناهای فعلی باغ هستند. گفتنی است دیدن این باغ به اندازه باغ شاهزاده ارزش دیدن دارد.

 

باغ چهل ستون؛ باغ پادشاهان

امروزه دیگر بجز باغ چهل ستون و هشت بهشت، لکه سبز دیگری از باغ شهر صفوی اصفهان باقی نمانده است. این دو لکه سبز درواقع تنها باغ هایی هستند که از دست ظل السطان ـ حاکم قاجاری اصفهان ـ جان سالم به در برده اند. تعداد زیاد چنارها باعث شد این عمارت را چهل ستون بنامند.

این باغ تنها قسمت کوچکی از باغ وسیع جهان نماست که برای پذیرایی از مهمانان ویژه ای همچون پادشاهان و صاحب منصبان دولت های هم عصر صفوی ساخته شد که به مقر حکومت شاه صفوی می آمدند. 

 

برگرفته از :جام جم آنلاین