ساز کوس

کوس

کوس یکی از سازهای عمده نظامی قدیم ایران بوده‌است. کلمه کوس به معنی فرو کوفتن است و در زبان فارسی به صورت مصدر هم بکار برده شده است کوستن به معنی کوفتن و زدن است. در کتاب های لغت آن را به طور اجمال به دهل و طبل و نقارهٔ بزرگ تعریف کرده‌اند ولی تفاوتش با سازهای دیگر ضربی این بوده که بدنهٔ آن به شکل کاسه و یا نیم کاسه بوده‌است. این آلت ضربی عظیم را معمولاً روی شتر یا فیل می‌بستند و می‌نواختند. کوس بزرگ‌ترین ساز از خانوادهٔ آلات موسیقی کوبه‌ای است که در ساختمان آن پوست بکار رفته‌است. این ساز تشکیل می‌شود از کاسه‌ای بزرگ از روی و مس که بر دهانهٔ آن پوست خام گاومیش یا گاو برکشیده‌اند.

در اعصار مختلف و مواضع گوناگون کوس از لحاظ جنس کاسه و پوست و کوبه تغییر کرده‌است ولی درهمه حال ساختمان ظاهری آن یکسان مانده‌است. گاه کاسهٔ آن را از روی ساخته و آن را کوس رویین نام نهاده‌اند و گاهی کاسه را از طلا ساخته و دربارگاه سلاطین نواخته و نامش را کوس زرین نام نهاده اند. در میان آلات موسیقی رزمی این ساز اعتبار و حرمت بیشتری داشته و چنان که پیداست هر فرماندهی و یا هر امیری بی‌اجازه حق داشتن کوس و نواختن آن را در محیط فرماندهی و یا سراپرده خویشتن نداشته‌است.

 

متون تاریخی

طبق گفته فرهنگ معین کوس نقاره ی بزرگی است از یک پارچه پوست که بر روی دهانه بدنه ای کشیده شده است. برخی از شعرا از جمله فردوسی کوس را به صورت کوست بکار برده‌اند. در شاهنامه کوس یکی از ساز های کوبه ای و رزمی است که به هنگام نبرد  با کرنای .هندی درای .روئینه خم.بوق .شیپور و نای همراه می شده  ولی در اکثر شعر های فردوسی بوق سازی است بادی و شبیه به شاخ حیوانات ابتدا از استخوان بوده ولی بعدها از فلزات ساخته شده است و به همراه کوس اجرا می شده  . بوق بعنوان ساز بادی و کوس یک ساز ضربی  طبق گفته شاهنامه مورد استفاده کوس به همراهی بوق در رزم پهلوانان نامداری چون ( گیو .گودرزو طوس ) به هنگام نبرد بوده است  .

بفرمود تا بوق و کوس نبرد/زدند و به رزم اندرون حمله کرد 

بفر مود کاووس تا بوق و کوس/دمیدند و امد سپهدار طوس 

به یک روی گودرز و یک روی طوس/پس و پشت او گیو با بوق و کوس

یا کوس به همراهی بوق در جنگها استفاده می شده :

برامد ز هر دو سپه بوق و کوس/هوا نیلگون شد زمین ابنوس  

بیاراست بر میمنه گیو طوس/سواران بیدار با بوق و کوس

انطور که فردوسی در اشعارش بیان می دارد این ساز از صدایی بسیار بلند و گوش خراش بر خوردار بوده است چنان که در جایی می فرماید :

جهان کر شد از ناله بوق و کوس/زمین اهنین شد سپهر ابنوس

و در پایان شایان ذکر است طبق بررسی های نگارنده کوس یک نقاره بزرگی است که بر روی ان یک صفحه پوست از پوست شتر یا گاو که از جنس پوست های ضخیم می باشد می کشند و همراه با چوب اجرا می شود.