دژ باستانی فلک افلاک

  تپه باستانی فلک الافلاک که بعدها قلعه ای تاریخی بر فراز آن ساخته شد در حال حاضردرمرکز شهر خرم آباد، واقع گردیده و از سمت شرق و جنوب به رودخانه خرم آبــاد، از طرف غرب به خیابان 12 برجی (امام) واز سمت شمال به خیابان فلک الافلاک و خیابان آزادی محـدود می باشد. این مکان در موقعیت 15/21/ 48 طول جغرافیایی و 00 / 29 /33 عرض جغرافیایی واقع است.  ابعاد طول و عرض آن در حدود 400 × 300 و ارتفاع آن نزدیک به چهل متر از سطح خیابانهای اطراف است. سمت غربی آن حدود سی سال پیش به منظور اتصال شبکه ارتباطی مرکز شهر، دستخوش تخریب شده و بخش وسیعی از محوطه باستانی را که به سمت دامنه های غربی دره ادامه داشته از بافت اصلی جدا نموده است. موقعیت خاص تپه صخره ای و اشراف کامل آن بر محوطه های اطراف بخصوص شرایط ویژه توپوگرافی تپه از لحاظ قرار گیری در مرکزیت دره و تناسب شکل رودخانه در ارتباط با حریم تپه، از ویژگیهای  مهم به حساب می آید.

ساختار کلی تپه و قلعه فلک الافلاک :

       تپه و قلعه فلک الافلاک توسط دو رشته کوه در دو طرف دره خرم آباد با جهت شمال غرب به جنوب شرق آنرا چون حصاری احاطه کرده اند و دو رودخانه (کرگانه و گلال) نیز در شرق آن با هم تلاقی نموده و به سمت جنوب در جریان می باشند.  این تپه صخره  با مساحتی حدود 5300 متر مربع و با ارتفاع 20  متر از سطح زمینهای اطراف در نتیجه فعل و انفعالات زمین شناسی سر برآورده که مشرف بر دره و گذرگاههای ورودی به آن است. بر روی این تپه، قلعه ای به صورت پنج ضلعی نامنظم و دارای  هشت برج در ابعاد مختلف ایجاد شده که در بلندترین قسمت آن تا روی صخره 5/22 و تا سطح زمین حدود 40 متر ارتفاع دارد. راه قدیم دسترسی به این قلعه از سمت جنوبی آن بوده و هم اکنون بقایای این راه در دامنه صخره به عرض 20/5 تا 6 متر وجود داردکه در این بخش صخره را بریده و تسطیح نموده اند.

     وسعت محوطه باستانی که محمل واقعی تحولات تاریخی بناست، حدود400 × 300 متر مربع و ارتفاع تپه با احتساب ارتفاع دیوارهای بنا از سطح خیابانهای مجاور حدود 40 متر می باشد. مساحت این قلعه بر روی تپه هم اکنون حدود 5300 متر مربع است.

  فضاهای داخلی قلعه :

  1 ) صحن حیاط اول به طول و عرض 5/22 × 31 متر از سمت جنوب با یک ردیف ساختمان نوساز که در نتیجه تخریب  برج شماره 2 قلعه در سال 1362 بازسازی گردیده محصور شده است و  در سمت شمالی آن نیز بنایی با پلان مستطیل واقع شده  است که کف آن 75 سانتیمتر از کف حیاط پایین تر است و در وسط آن شش جرز (ستون) آجری همراه با دیوارهای جانبی بارگنبد های عرقچین سقف را تحمل می کنند.

 در قسمت شمالی فضای مذکور، روبروی در ورودی، فضای داخلی برج شماره 7 که محدوده ای در حدود 15 متر را در بر می گیرد وجود دارد و در قسمت غربی فضا در منتهی الیه آن، فضای داخلی برج شماره 8 به مساحت تقریبی 30 متر مربع با چهار جرز آجری در وسط وجود دارد. این بخش در پایین دست چاه واقع شده و آب انبار و آبراهه های زیر زمینی در زیر آن کشف گردید. در قسمت شمالی بنا در جوار فضای مذکور چاه قلعه واقع شده که با استفاده از 7 پله به قسمت فوقانی آن و همچنین به بام بقیه قسمتهای فضای شمالی حیاط اول دسترسی پیدا می کند. در قسمت شرقی حیاط اول و در حد فاصل این حیاط و حیاط دوم  یک ردیف بنا احداث گردیده است که دارای دو در ورودی است.

     2) صحن دوم مستطیل شکل و مساحت آن21 × 29 متر طول آن شرقی غربی و دارای شانزده اطاق و یازده کفش کن بین اطاق هاست. کف اطاق ها یک متر و نیم بلندتر از کف حیاط است. ورودی سالن های غربی، شمالی، شرقی و جنوبی گرداگرد این محوطه در آن باز می شود.

    ورودی قلعه با دو ستون نمای برجسته ی آجری و طاقنما در قسمت شمال غربی بنا واقع شده و نمای آن ورودیهای دوره ی قاجاریه را تداعی می کند. بعد از دروازه ی ورودی، هشتی و سپس راهرویی است که با گردش به سمت چپ به صحن حیاط اول راه دارد. در دو طرف هشتی ورودی فضاهایی وجود دارد که احتمال می رود جایگاه نگهبانان و اطاق کوچکی در پس جایگاه سمت راست قرار دارد که اطاق نگهبانان بوده است.

   همچنین در سمت راست راهرو، فضایی که حدوداً 70 سانتیمتر کف آن پایین تر از کف راهرو است وجود دارد که کاربری آن نامشخص است. بخش ورودی قلعه متشکل از هشتی، اطاقهای نگهبانی و دالان ورودی همراه با برج شماره ی یک (در سمت راست ورودی) تنها قسمت قلعه است که در دو طبقه ساخته شده است. طبقه دوم متشکل از چند اطاق با جهت غربی شرقی است که به راه ورودی قلعه از بیرون نیز مشرف بوده است.

(سجادی، علی - فرزین، علیرضا، قلعه فلک الافلاک .ص 18)

 

مصالح بنا :

      مصالح به کار رفته در بنا، اغلب از خشت، آجر، سنگ همراه با ملات تشکیل یافته است که در برخی از قسمتها از قلوه سنگ و گچ استفاده شده است. بی تردید یکی از رازهای دوام و بقای این قلعه را می توان در نوع مصالح و ساختار تکنیکی بالای آن جستجوکردکه به تناسب مصالح موجود در آن از استحکام ویژه ای برخوردار است.

بروج قلعه :

       قلعه دارای هشت برج مدور در زوایای مختلف تپه می باشد. برج و باروی قلعه بر لب عمودی و شیب تپه بنا نهاده شده است. در قسمتهای جنوبی که صخره در سطح پائین تری قرار دارد با دیواره سازی آنرا به کف فعلی بنا رسانیده اند.   این برج ها که اغلب از لحاظ ارتفاع و حجم با یکدیگر متفاوتند در گذشته نقش دیده بانی و دفاعی داشته و کنگره دار هستند.

     برجهای قلعه در قسمت پایین سطح (ازاره) به ارتفاع 5/5 متر از سنگ لاشه و ملاط گچ  و در قسمتهای فوقانی از آجر ساخته شده اند. عرض دیوار  باروی قلعه و برجهای آن از پایین قطور تر است و در قسمتهای فوقانی به تدریج از عرض آنها کاسته می شود به طوری که در قسمت پشت بام  این عرض به 65 سانتی متر می رسد. برای ساختن برج و بارو از روش و امال استفــاده شده است. به عبارت دیگر در ساخت باروی قلعه به تدریج از پایین به بالا با پس نشستگی همراه بوده که در ایستایی و مقاومت آنها بسیار موثر بوده است. همچنین باروی قلعه دارای یک ردیف کنگره آجری  است که طرح آن با تصاویر دوره قاجار تا حدودی متفاوت است. تنها برجی که دستخوش تغییرات زیادی نشده است، برجــی است که دارای تزئینــات آجری است. دیوارهای قلــعه و بروج آن به طرز شگفت انگیزی طراحی وساخته شده است. بدین صورت که چنانـچه نیروی دشمن به پای دامنه تپه می رسید در بالای دیوارها حفره هایی ساخته بودند که سربازان محافظ قلعه به سه طریق نیزه، کمان، سنگ و در نهایت مواد مذاب یا آب جوش را از بالای دیوار قلعه، بسوی دشمن که در پای قلعه رسیده بود، سرازیر می نمودند و او را به هلاکت می رساندند.

     یکی از برجهای شمالی این قلعه در سال 1328 ه. ش فرو ریخت که به وسیله ارتش باز سازی شد. بعدها برج جنوب غربی نیزخراب گردید که به همت وزارت فرهنگ و هنر سابق تجدید بنا گردید.

 

ساختار درونی قلعه :

    به طور کلی ساختار درونی قلعه را به دو صحن یا حیاط که توسط چهـار تـالار نسبتاً بزرگ و چندین اتاق کوچک و بزرگ احاطه شده، می توان تقسیم نمود. در گذشته تمام قلعه یک صحن داشته، لکن در دوره های بعد با ساختن یک ردیف اتاق در وسط، آنرا به دو قسمت تقسیم کرده اند.

     چاه آب در منتهی الیه قسمت شمالی حیاط اول قلعه ، در کنار برج شماره 7 قرار دارد که تامین کننده آب قلعه بوده است. این چاه دارای 60/41 مترعمق و طول و عرضی به ابعاد 2 × 20/1 متر مربع است. دهانه چاه چهار گوش و هر ضلع آن 75/2 متر و تا عمق 30/10 متر از دیواره چاه، با سنگ و آجر ساخته شده و 30/31 متر آن با حفر صخره بوجود آمده است. وجود چشمه آب دائمی معروف به گلستان در دامنه شمالی قلعه، ساکنان آن را به این فکر واداشته است که با حفر چاهی به سرچشمه آب دسترسی پیدا خواهند نمود. هر چند که این چاه به سفره آب زیرزمینی ارتباط مستقیم ندارد اما تراوش آب از صخره به داخل چاه آنها را به هدف مورد نظر رسانده است.

 

     مولف گمنام جغرافیای لرستان که در دوره قـاجـار از این قلــعه دیــدن کرده، در مورد این چاه می نویسد: در میان قلعه در زمان قدیم چاهی که دهنه آن سه ذرع است، کمر صخره را تراشیده و سنگ را بریده به آب رسانیده اند و از سرابی که پایین تپه است بدلو آب می کشیده اند و برای مصارف سکنه ی قلعه و باغچه و حمام ، مخارج زیادی به این چاه شده ...

 

حمام ، آب انبار و دهلیزهای دفع آبهای سطحی و زائد :

      مورخین و سیاحان دروه قاجار به وجود حمام هایی در داخل قلعه اشاره کرده اند. در کتاب جغرافیای لرستان  به قلم یک نویســنده ناشناس (در حوالی 1300 هجری) در توصیف چــاه قلعه نوشته است که آب آن برای مصارف سکنه و باغچه و حمام استــفاده می کردند حاج عبدالغفــار نجم الملک نیز در سفرنامه خوزســـتان به حمام و چند عمارت قلعه اشاره کرده است. ادموندز هـم که تصویر روشنتری از عمارتهای قلــعه ارائه داده است، ضمن آنکه توصیفی اندرونی قــلعه به حمــام زنانه اشاره می کندکه در طرف دیگر سرای خواجه با شی ها قرار داشته است.