تایخچه طلا و جواهر در ایران باستان

تایخچه طلا و جواهر در ایران باستان

با تامل در سیر تکاملى تمدن ها ،متوجه مى شویم که انسان ها در ادوار مختلف ،همواره متناسب با سطح فرهنگ خود ؛به دنبال زیبایى و تزیینات بوده و براى ایجاد این تزیینات ،از طبیعت و محیط اطراف ،بهره گرفته اند . در طى قرن ها از فرهنگى به فرهنگ دیگر ،مواد کمیاب و زیبا مانند : صدف ،استخوان ،سنگریزه ،عاج، پنجه ى حیوانات ، چوب ،سنگ ،مروارید ،مرجان و مینا ،مواد قیمتى نامیده مى شدند .از این مواد ،متناسب با طبیعت محل زندگى و فرهنگ ،در تزیینات ،بهره گرفته مى شد. در این میان ،ایران همواره سردمدار فرهنگ و تمدن ،بوده و داراى سنن خاص خود در طراحى و استفاده از جواهرات ،سنت ها ى خاص خود را به کار برده است . جواهرات در ایران ،تاریخچه کهن و پر فراز و نشیبى دارد .در ایران باستان ،از جواهرات علاوه بر زیبایى براى رفع بلا و طلسم خدایان بد سرشت ،استفاده مى شد همچنین جواهرات ،نشان دهنده مقام اجتماعى شخص و اصالت خانوادگى او نیز بود .

در ایران براى ساخت جوارهات ،از طلا ،نقره ، و برنز و انواع سنگ هاى رنگى استفاده مى شده است و از آن جا که ایرانیان اهمیت زیادى به تجمل و آراستگى مى دادند ،از نظر جواهرات براى تزئین لباس ها ،آرایش مو و ساخت ظروف استفاده مى کردند و از این نظر ،ایرانیان در هر دوره تاریخى ،داراى سبک و نقش و نگارهاى ویژه اى شدند . سرانجام از قرن نوزدهم ،با نفوذ اروپائیان به ایران ،بسیارى از تکنیک ها و سبک هاى ایرانى کمر نگ و کمرنگ تر شدند ،اما ایران ،همچنان فرهنگ غنى خود را در دل اقوام و قبایل خود حفظ کرد و بدین ترتیب برخى مدل هاى سنتى ،در بین قبایل ،از جمله اقوام کرد ،ماندگار شد. متاسفانه امروزه نیز از طرح هاى غربى استقبال بیشترى مى شود .فرهنگ نادرست غرب پرستى ،دامن گیر صنعت جواهرسازى نیز شده رو به گسترش است به گونه اى که بسیارى از طرح هاى ایرانى ،در ایرن صنعت رو به فراموشى رفته است .اکنون زمان آن فرا رسیده است که با تجدید نظر در طرح ها و فرهنگ سازى ،مانع پیشرفت این سیر نزولى شویم و آفرینش سبکى خاص را جایگزین تقلید از سبک هاى غربى نموده ،فرهنگ ایرانى را از فراموشى حفظ نماییم . در این جا به منظور آشنایى با فرهنگ سنتى ،کهن و اصیل ایرانیان در ساخت طلا و جواهر و سیر تکامل این صنعت در کشورمان از ادوار دور تا کنون ،به بررسى کوتاه تاریخچه جواهرات در ایران مى پردازیم .

ایران قبل از اسلام

هزاره دوم قبل از میلاد ساکنان فلات ایران ،در سال هاى 300 تا 1300 قبل از میلاد ،از زیور آلات مسى و نیز رشته هایى از مهر ه هاى رنگارنگ استفاده مى کردند . در نیمه اول این هزاره ،جواهراتى به صورت گردنبند ودستبند ،با دانه هایى مانند تخمه هاى خربزه و جدا کننده هاى توخالى طلایى ساخته شدند که هم مردان و هم زنان از آنها استفاده مى کردند . در " Susa" در شمال غربى ایران نیز هنرمندان از همان تکنیک و طراحى ،براى ساختن جواهرات استفاده مى کردند و در شهر سوخته ،واقع در استان سیستان و بلوچستان جواهرات توسط صنعتگران بومى ساخته میشد.

هزاره اول قبل از میلاد مخلوط شدن گروه هاى قومى و گروه هاى تازه واردى که به دلیل برانداخته شدن سلسله پادشاهان در بین النهرین به ایران وارد شده بودند و نژاد آریایى از شمال ،آداب و سنت هاى غنى را ایجاد کردند ، این سنت هاى هنرمندانه ،د رحفارى هاى باستن شناسى کشف شده است . به طور مثال ،در استان آذربایجان ،استخوان هاى دخترى مربوط به سال هاى 800 تا 1000 میلادى کشف شد که با دیسک ها ،پیشانى بند ،دستبند ،انگشتر ،خلخال و رشته اى از هفت مهره برنزى ،تزیین شده بود . در این هزاره ،در استان لرستان ،گروهى از برنز کاران سکونت داشتند که سنجاق ها و زیور آلاتن مذهبى و تزیینى ؛همراه با نقش و نگارهایى از توتم ،(مانند خنجر ،شمشیر و ابزار آلات جنگى ) مى ساختند .براى زدن طرح هاى افسانه اى ( اژدها و دیوها ) ،و همچنین براى ساخت دیسک و تیردان ،صفحات فلزى را چکش کارى مى کردند .

هخامنشیان در زمان هخامنشیان ،کار با طلا و هنر جواهرسازى ،نتیجه هماهنگى سنت هاى مختلف ،به روشى بسیار ماهرانه بود. تعدادى از اشیاى مدل داده شده مربوط به این دوره ،شامل بازوبند ،پلاک ،شمسه ،دستبند ،انگشتر ،دکمه ،مهره ،گردنبند ،سنگ هاى قیمتى و ...است .

پارتیان پارتیان به تزیینات و درخشان سازى اشیاء که در شرق ایران ؛ ا ملت هاى دیگر فرا گرفته بودند ،علاقه خاصى نشان مى دادند .سایر ملل نیز از روش هاى تزییناتى پارتیان ،پیروى مى کردند . در زمان پارتیان ،جواهرات ،زیبا تر و با شکوه تر شدند .طلا و جواهرات ،در مقیاس هاى کوچکتر و با طرح هایى ساده تر ،ساخته مى شدند .آنها از انواع مختلف تزئینات ،آویزها ،سنجاق هاى کوچک ،حلقه ها و سنگ هاى قیمتى استفاده مى کردند .کمربند ها وکلاه هاى تزیین شده از جواهرات ،در این دوره رواج داشت.

ساسانیان در دوره ساسانیان ،هنر طلا و جواهرسازى ،مانند سایر هنرها به شکوفا یى رسید . پیچیدگى مهر و نشان ها ،کیفیت سکه ها ،روکش هاى تزئینى بر روى تاج ها ومهارت به کار گرفته شده در نقره آلات این دوره شگفت انگیز است .

عرب ها (مهاجمان ) پس از برانداخته شدن ساسانیان ،جامعه ایرانى با وجود از بین رفتن استقلال سیاسى ،با شگفتى بسیار ،فرهنگ غنى خود را حفظ کرد و مانند همیشه ،متجاوزان ،فرهنگ غنى ایرانى و آداب و رسوم آن را پذیرفتند . به بیان دیگر ،بسیارى از نقش و نگار ها و طرح هاى ایرانى و تکنیک هاى آن باقى ماندند.در این دوره ،نقره الات با پذیرش عمومى شگفت انگیزى رو به رو شد،اما برخى قطعات طلا ،تنها توسط زنان استفاده مى شد و صنف زرگرها را بیشتر افرادى از مذاهب دیگر ،مانند یهودیان تشکیل مى دادند .

ایران پس از اسلام پس ار فتح ایران توسط اعراب ،هنر سنتى ایرانیان تحت تاثیر کانون هاى هنر اسلامى که در آنها استفاده از تصاویر ممنوع قرار گرفت . در این دوره ،از تکنیک هایى ،مانند برجسته کارى ،ملیله دوزى با سنگ هاى قیمتى و نیمه قیمتى و مینا کارى (مینا سیاه ) استفاده مى شد. در دو دهه اول بعد از اسلام ،طرح ها و نقش رنگارها به طرح هاى کلاسیک مربوط به روم شرقى و سنت هاى تزئینى دوره ساسانى ،محدود شد. در قرن هاى 9تا 12 مدل هاى اسلامى بصورت آمیخته اى از طبیعت و شکل هاى هندسى ،گسترش یافت . در طى قرن هاى 12 و 13 ،دستبند هاى ایرانیان از طلا ،نقره و برنز ،به صورت ورقه هاى فلزى ساخته مى شدند .گوشواره هایى هلالى شکل از طلا ،و تزیین شده با ملیله ،روبان ،پیچک ،جوانه و مهره هایى با طرح هاى مختلف ،ساخته مى شدند و گردنبند هاى طلا از کنار یکدیگر قرار گرفتن ،تشکیل مى شدند . اشیایى مربعى و یا ساتوانهاى شکل ،به عنوان طلسم ،ساخته شده از طلا ،نقره ،برنز و سنگ هاى قیمتى ،که بر روى آنها " نوشته " وجود دارد .در بین طلا و جواهرات این دوره یافت مى شود ،که از آنها به عنوان مهر حفاظت کننده ،استفاده مى شده است . نقش و نگارهاى کنده کارى شده اى از این زمان باقى مانده که حاوى معانى سمبلیک و حتى نقش هاى عربى – اسلامى و طرح هایى از حیوانات است . از قرن چهاردهم به بعد ،نسخه هاى خطى کشف شده ،منابع معتبرى براى اطلاع رسانى در مورد جواهرات ایرانى ،محسوب مى شوند.

تیموریان تیمور ،حامى بزرگ انواع هنرها بود اوعلاقه بسیارى به سنگ هاى رنگى و روکش هاى فلزى داشت و این ویژگى او باعث شد که نقش نگارها و تکنیک ها براى دوره اى بعدى (صفوى و قاجار )زنده بمانند. در زمان مغول و تیموریان ،موهاى آرایش شده با جواهرات براى زنان و نیم تاج هایى از جواهر براى مردان ،متداول بوده است .

صفوى مینیاتور ،منبع اطلاعاتى باارزشى در مورد جواهرات و سلیقه هاى این دوره است . زنان و مردان صفوى ،از یک مد یکسان در مورد زینت آلات پیروى مى کردند و بیشتر ایرانیان به تزئین لباس ها فنجان هاى مجلسى ،آبخورى و کوزه ها با سنگ هاى قیمتى ؛علاقه بسیارى نشان مى دادند .در این دوره ،جواهرات گران تر و ساخت آنها تخصصى تر شد.

قاجار جواهرات مربوط به این دوره ،شدت تحت تاثیر طرح ها ،نقش و نگارهاى غربى بودند. یکى از ویژگى هاى جواهرات این دوره ،مینا کارى قطعات طلا و تزیین آن با سنگ هاى رنگى است . در قرن نوزدهم ،سنت هاى اصیل و بومى به دلیل نفوذ اروپاییان کمرنگ تر شدند ،اما طر هاى سنتى اقوام کرد ،همچنان باقى ماندند .در اواخر دوره قاجار و در قرن بیستم ،جواهرات ،بدلى و تکرارى شدند مدل هاى خارجى ،به گونه اى کپى مى شدند که طرح هاى ایرانى ،نفوذ کمى بر روى آنها داشتند. غرب گرایى ناصحیح در جامعه ،به صورت مد و پیروى از طرح و نقش هاى غربى در این دوره آغاز شد.

سنت هاى قبیله اى در ایران ،بخشى از جاهرات ،توسط قبایل استفاده مى شد ،مردمى که گسته وسیعى از مدل هاى سنتى را با نفوذ پر قدرت در بین خود حفظ کرده اند . اى مدل ها غنى ،زیبا و بسیار متنوع در طرح و موثر در زنده نگاه داشتن مدل ها باستانى هستند . زنان قبیله اى با سلیقه هاى متوع و در موقعیت هاى مختلف اجتماعى ،از جواهرات هلالى شکل ،گلابى مانند و قلبى شکل و همچنین انواع سنجاق ها ،کلیپس ها و سایر جواهرات کوچک استفاده مى کنند . در کردستان نیز جواهرات طرح ها و شکل هایى بسیار متنوع دارند .برخى طرح هاى سمبلیک در بین کردها رواج دارد. سنگ در بین کردها محبوبیت قابل توجهى ندارد ؛ اما سکه و مهره اى کوچک ،بسیار پر طرفدار هستند . در تصویر بالا جواهرات مورد استفاده کردها نشان داده شده است . نکته قابل توجه در مورد جواهرات قبیله اى این است که : این جواهرات ،سال هاى طولانى ،هویت ممتاز و دست نخورده خود را دربرابر سلیقه هاى متنوع و زودگذر شهرى حفظ کرده اند .همانطور که مردم قومى و قبیله اى ویژگى هاى خاص خود را در طى قرن ها نگاه داشته اند.