نام آوران دوره غزنویان

دانشمندان دوره غزنویان

ابوریحان بیرونی (362-440 ه‍. ق): بیرونی بدون شک از آن جهت که روش کار علمی‌اش بر اساس ریاضیات و تجربه بوده است بزرگ‌ترین دانشمند قرن پنجم هجری قمری است، وی بنیان‌گذار اصلی نظریه انشقاق قاره‌ها و زیرآب بودن کره زمین است. نظریه‌ای که در سال 1970 میلادی توسط یک زمین‌شناس آمریکایی مطرح شد. بیرونی این نظریه را در کتاب تحقیق ماللهند بخوبی بیان کرده است. این دانشمند بزرگوار تحصیلات خود را در خوارزم به پایان برد، سپس تحت تربیت ابونصر منصوربن علی‌بن عراقی ریاضی‌دان بزرگ قرن چهارم و آغاز قرن پنجم قرار گرفت. چندی بعد به دربار شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر رفته مورد توجه آن امیر دانشمند قرار گرفت. و کتاب آثارالباقیه خود را بنام او در سال 391 تألیف کرد. بیرونی تا سال 427 ه‍. ق 113 جلد کتاب تألیف کرد.

در فتح گرگانج بدست سلطان محمود غزنوی همراه او شد و در جنگ‌ها همراه وی به هند رفت، در آنجا به علت تسلط بر زبان سانسکریت با دانشمندان هندی آشنا شد و بعد از تحقیقات مفصل کتاب التحقیق ماللهند را نوشت. بعد از سلطان محمود در دربار سلطان مسعود و بعد از وی در دربار سلطان مودودبن مسعود (432-440) با احترام ماند و به تحقیقات خود ادامه داد. بیرونی دو کتاب الدستور و الجماهیر فی معرفة الجواهر را بنام مودود نوشت. فکر دقیق بیرونی در ریاضیات باعث شد که وی در فلسفه ‌خواهان حقایق فارغ از اوهام و خیالات باشد. بیرونی ده ایراد بر ارسطو نوشته برای ابن‌سینا می‌فرستد. سپس هشت ایراد دیگر بر ارسطو گرفته و برای ابن‌سینا می‌فرستد که ابوعلی از دادن جواب به آن‌ها کاملاً درمانده می‌شود.

بعضی از آن سؤالات عبارتند از: 1- اگر حرارت از مرکز بطرف محیط متصاعد می‌شود پس چرا حرارت از خورشید و شعاعات آن به ما می‌رسد؟ 2- با آنکه گروهی از حکما وجود عالمی را غیر از عالم محسوس ما ممکن دانسته‌اند چرا ارسطو آن را رد کرده است؟ حال آنکه اطلاع ما بر وجود این عالم از طریق حواس است، و این امر دلیل آن نمی‌شود که وجود هر عالمی را غیر از عالم محسوس خود رد کنیم.

بعضی از آثار بیرونی:

1. التحقیق ماللهند درباره عقاید و آراء هندوان – مسائل نجوم و زمین‌شناسی هیئت – عقاید – قوانین دینی و اجتماعی
2. آثار الباقیه: در ذکر تواریخ – اعیاد – ایام مشهور ملت‌ها – کیفیت اختلاف تقویم‌ها – شرح بعضی از اصطلاحات نجومی
3. الجماهر فی معرفة الجواهر: در تحقیق فیزیکی نسبت به جواهر مختلف و اوزان مخصوص مواد مختلف که بیرونی در این کتاب تعیین کرده است، به حدی دقیق است که با آخرین تحقیقات درباره آن‌ها منطبق یا بسیار نزدیک است.
4. الدستور.
5. التفهیم لاوایل صناعة التنجیم در حساب و هیئت و نجوم.
6. علم الهیئة.
7. الاستیعاب فی صنعة الاسطرلاب در ذکر بهترین روش ساخت اسطرلاب.
8. استخراج الاوتار فی الدایرة.
9. التسطیع و تبطیع الکور.
10. قانون مسعودی در هیئت و نجوم که به منزله دایره‌المعارف بزرگی در آندو علم است. آثار بیرونی در موضوعات مختلف علمی است از جمله هیئت – طب – حکمت – حساب – مباحث فیزیکی – عمل آلات مختلف – ازمنه و اوقات – آثار العلویه – احکام نجوم – اسمار – احادیث– تاریخ – جغرافیا – داروشناسی و عقاید، بیرونی مصداق واقعی حدیث پیامبر است که فرموده است: ز گور تا گهواره علم بجوی، وی در بستر مرگ جواب پرسش خود را از دوست دانشمندش می‌خواهد، ولی دوستش می‌گوید: حال چه جای این مبحث است. بیرونی می‌گوید: آیا نادان بمیرم بهتر است یا دانا. دوستش جواب سؤالش را داده و راهی خانه‌اش می‌شود. هنوز چند قدمی دور نشده، شیون از خانه بیرونی بلند می‌شود وقتی برمی‌گردد می‌بیند که بیرونی وفات کرده است.

ابوالحسن علی بن احمد نسوی

از علمای ریاضی‌دان در حدود سال 420 ه‍. ق کتابی در علم حساب به پارسی نوشته و آن را بنام المغنی فی الحساب الهندسی به عربی ترجمه کرده است. کتاب دیگر وی بنام الاشباع در ریاضی می‌باشد که توسط ویدمن به آلمانی ترجمه شده است.

حکیم طوس

 ابوالقاسم الحسن علی الطوسی (340-416 ه‍. ق) از امرای نزدیک کسی را لایق آن نمی‌دانست که اثر عظیم و جاودان خود را بدو تقدیم کند. و همواره در پی بزرگی می‌گشت که سزاوار آن اثر بدیع باشد. و سرانجام سلطان محمود غزنوی را شایسته آن یافت آن هم بعد از بیست سال:

من این نامه فرُح گرفتم بفال		همی رنج بردم به بسیار سال
ندیدم سرافراز بخشنده‌یی		بگاه کیان بر درخشند‌ه‌یی
هم این سخن بر دل آسان نبود		جز از خامشی هیچ درمان نبود
یکی باغ دیدم سراسر درخت		نشستگه مردم نیک‌بخت
بجایی نبود ایچ پیدا بایستمی		اگر نیک بود شایستمی
سخن را نگهداشتم سال بیست		بدان تا سزاوار این گنج کیست
جهاندار محمود با فرُ وجود		که او را کند ماه و کیوان سجود
بیامد نشست از بر تخت داد		جهاندار چون او ندارد بیاد
سرنامه را نام او تاج گشت		بفرش دل تیره چون عاج گشت

 

از جمله دشمنان سرسخت شاهنامه ترک‌ها به علت رویه تند آن بر ضد تورانی‌ها و رافضیان بودند. عبدالجلیل قزوینی رافضی در کتاب النقض اشعار شاهنامه را ترهات می‌خواند و معتقد است که در مذهب وی بر اساس برخی احادیث شنیدن آن گونه اشعار کراهیت دارد. فردوسی فلسفه یونانی و معتزله را رد می‌کرد:

آیا فلسفه‌دان بسیار گوی		نپویم براهی که گویی بپوی
سخن هیچ بهتر ز توحید نیست		بنا گفتن و گفتن ایزد یکیست

 

ابوعلی سینا

 حسین‌بن عبدالله بن سینا 370-428 ه‍. ق ابوعلی متولد ده خرمیثین از توابع بخارا بوده است. در تاریخ احوالش گفته‌اند:

حجة الحق ابوعلی سینا		در شجع آمد از عدم بوجود
در شصاکسب کرد کل علوم		در تکز کرد این جهان بدرود

 

ابوعلی پزشک، طبیعی‌دان، ریاضی‌دان و فلیسوف بود. در 5 سالگی حافظ قرآن شد. وی مدتی به فراگیری قرآن و علوم ادبی و فقه و حساب مشغول می‌شود. در هیجده سالگی همه علوم زمانه را یاد می‌گیرد و در آن‌ها استاد می‌شود. ابن سینا چنان که در شرح حال خود نوشته، در جوانی بیماران به طور رایگان و هم برای پیشرفت و تمرین در علم خود درمان می‌کرد. او عادت داشت که هر گاه در حل مسأله‌ای یا کشف معضلی دچار دشواری و ابهام می‌شد، به مسجد می‌رفت و به نماز و دعا و مناجات مشغول می‌شد، تا خداوند او را در درک مطالب کمک کند. و به این طریق مشکلش حل می‌شد. ابن سینا علم طب را که تا آن زمان تحت تأثیر طب جالینوس و بقراط بود، دگرگون ساخت و با تلفیق آن با طب علمی هندی اساس نوینی را در این علم بنیان گذاشت. بطوری که طب وی بمدت هفت قرن در دانشگاه‌های اروپا تدریس می‌شد. و در دانشگاه بروکسل بلژیک تا سال 1909 م درس‌های ابن سینا با مراقبت دقیق حفظ می‌شد. ابوعلی قرن‌ها پیش از شناختن میکروب‌ها توسط لویی پاستور، موجود بسیار کوچک و نامرئی در آب را عامل بیماری‌ها می‌دانست.

ابن سینا در همه زمینه‌های علمی و هنری، اثری از خود به یادگار گذاشته است. هنوز هم تعداد زیادی از کتاب‌های وی در دسترس است از جمله: 1- شفا در فلسفه 2- الموجز الکبیر در منطق 3- اشارات و تنبیهات در حکمت 4- النجات در فلسفه 5- عیون الحکمه در فلسفه و طبیعی و علوم الهی، امام فخر رازی این کتاب را شرح کرده است. 6- الحکمة المشرقیة در حکمت اروپایی آن زمان 7- قانون در طب 8- ارجوزه در طب 9- فی ماهیة الحزن در مورد غم و اندوه و علل روانی آن 10- انصاف11- تحقق الانسان 12- رساله اضحویه 13- جامع البدیع 14- الحکمة العروضیة 15- دانشنامه علایی 16- رساله درباره قولنج 17- تعلق النفس بالبدن 18- بقاء النفس الناطقة 19- لغات سدیدیه در علوم طبیعی 20- رساله نبضیه به فارسی در مورد نبض 21- رساله‌ای در مورد داروهای قلبی 22- اثبات النبوة 23- حقایق علم التوحید و....

ابن سینا در جواب کسانی که او را به علت فلسفی بودن کافر می‌خواندند سروده است:

کفر چو منی گزاف و آسان نبود		محکم‌تر از ایمان من ایمان نبود
در دهر چو من یکی و آخر هم کافر		پس در همه دهر یک مسلمان نبود

 

1. ابن خطیب گنجه: تاج‌الدین احمد معاصر سلطان محمود غزنوی از شاعران بزرگ عصر بود.
2. ابوسعید احمدبن محمدبن عبدالجلیل السجزی: منجم و ریاضی‌دان مشهور دوران آخر سامانی و دوران اول غزنوی متوفای 414 ه‍. ق شرح حال وی در قسمت دانشمندان سامانی آمده است. وی مخترع استرلاب (ستاره‌یاب) خورشید مرکزی و بنیان‌گذار نظریه گردش زمین بدور خورشید است.
3. ابوالحسن کوشیار بن لبان با شهری گیلی: از بزرگان ریاضیون و منجمان در بخش سامانیان از وی یاد شده است.
4. ابوالحسن علی بن محمد الماوردی: متوفای 450 ه‍. وی از بزرگ‌ترین فقیهان زمان خود بود. برخی از آثارش عبارتند از: 1- کتاب الحاوی (مهمترین کتاب فقه) شافعی 2- احکام سلطانیه 3- ادب‌الدین والدنیا 4- القناع در فقه 5- دلایل النبوة 6- قانون الوزارة. از آنجا که بسیاری از دانشمندان دوران غزنوی یا عهد سامانی و یا عهد سلجوقی را نیز درک کرده‌اند. لذا در هر دو بخش از این دانشمندان یاد شده است و علاوه بر آن‌ها صدها شاعر و نویسنده نیز وجود داشته‌اند که به رسم اختصار از ذکر نام و احوال آن‌ها صرف نظر شده است. همچنین برای شناختن دقیق دوران غزنوی ما محتاج به مطالعه دوران سلجوقی بخصوص دانشمندان آن دوره هستیم چرا که علماء دوران اولیه سلجوقی پرورش‌یافتگان دوره غزنوی هستند. و دقت در معلومات و تخصص‌های آن‌ها ما را به ارزیابی دقیق دوران غزنوی در زمینه علوم متداول آن زمان راهنمایی می‌کند.

بعلاوه اطلاع ما از دوران قبل از مغول تاریخ ایران منحصر به کسانی است که توانسته‌اند از چنگال مغول بگریزند و تنها قسمت بسیار کوچکی از فعالیت‌های علمی آن دوره را به آیندگان منتقل کنند. دانشمندان و علماء بسیار زیادی قطعاً وجود داشته‌اند که برای همیشه همراه آثار علمی‌شان توسط مغول نابوده شده‌اند. و ما کوچک‌ترین خبری از آن‌ها نداریم بعلاوه چون که قسمت بیشتر حکومت غزنویان در هند بوده است. از ذکر نام دانشمندان آن دیار خودداری شده است.