ریاضیدان‌ها ، منجمان، پزشکان ، فیلسوفان ، مشهور دوره سلجوقی

1- عمر خیام: (427-509 یا 517 ه‍. ق) مدفون در اصفهان.

حجة الحق حکیم ابوالفتح عمربن ابراهیم الخیام نیشابوری ریاضیدان فیلسوف – پزشک – شاعر و موسیقی‌دان بزرگ قرن پنجم ه‍. ق بنا به دعوت سلطان ملک‌شاه سلجوقی در سال 467 برای اصلاح کردن تقویم نجومی به همراه منجمین معروف روزگارش، رصدخانه‌ای مهم در اصفهان ساخت. علم جبر با اندیشه‌ها و کارها و نوشته‌‌های خیام به یکی از مراحل کمال و شکوفایی خود رسید. خیام اولین کسی است که انواع معادلات درجه 3 را حل کرده است. عمربن خیام فیلسوف و دانشمند مسلمانی بود که نسبت دادن رباعیاتی در شهوت‌پرستی به او دروغ محض است و همچنان که در سالیان اخیر معلوم شده است در آن زمان دو یا سه شخصیت جود داشته است که باسم خیامی و خیام مطرح بوده‌اند.

برخی از آثار خیام: 1- شرح المشکل من الکتاب الموسیقی 2- مسائل حساب 3- اثبات مسائل جبر 4- شرح ما أشکل من مصادرات کتاب اقلیدس وی در این کتاب بر هندسه اقلیدس ایراد مهم می‌گیرد. 5- میران الحکمه 6- زیج السنجری، آنچه که بنام بسط دو جمله‌ای به نیوتن نسبت داده شده است و با کمک آن محاسبه ریاضی بسیاری از مسائل فیزیک و مکانیک را حل می‌کنند و در ریاضیات نیز حائز اهمیت است. در واقع توسط خیام بدست آمده است. پروفسور روزبرگ استاد هندسه در این باره می‌گوید: باید بجای نیوتن و پاسکال، بسط دو جمله‌ای خیام و مثلث خیام به کار رود.

خیام:

اسرار ازل را نه دانی و نه من		وین حرف معما نه تو خوانی و نه من
هست از پس پرده گفتگوی من و تو		چو پرده درافتد نه تو مانی و نه من

 

2- ابوالعباس فضل‌بن محمد لوکری مروزی:

از شاگردان دانشمند بهمنیار شاگرد ابن‌سینا آثاری از قبیل بیان الحق – یضمان الصدق – قصده‌ایی با شرح فارسی دارد. وی از فیلسوفان مشهور قرن 6 ه‍. ق است.

3- قطب‌الزمان محمدبن ابوطاهر طبسی مروزی:

متوفای 539 ه‍. ق از شاگردان قطب‌الزمان ابوالفتح بن ابوسعید قندورجی است که در آثار علویه و علم حیوان تصانیفی داشته است.

4- مجدالافاضل عبدالرزاق ترکی:

هندسه‌دان مشهوری بود که اکثر کتب ابن سینا را از حفظ داشت، در بخارا حساب تدریس می‌کرد.

5- شرف‌الزمان محمدبن یوسف الایلاقی:

فیلسوف – طبیب – جانورشناس در مسائل نظری و علمی حکمت توانا بود. در 536 در جنگ قطوان شهید شد.

از آثار او است: 1- کتاب اللواحق 2- دوست‌نامه 3- سلطان‌نامه 4- کتاب الحیوان.

6- فریدالدین عمربن غیلان بلخی:

شهرت اصلی وی در فلسفه است. از مخالفین سرسخت فلسفه ارسطو و حامیان آن بود. از آثار او است:

1- حدوث العالم 2- التنبیه علی مویهات کتاب التنبیهات ابوعلی سینا 3- التوطئه للتخطئه در ذکر ایراداتی بر منطق ابن سینا و....

7- اوحدالزمان ابوالبرکات هبه‌الله بن علی بن ملکا البغدادی:

متوفای 547 فیلسوف و پزشک مشهور قرن 6 ه‍. ق.

8- حکیم ابوسعد یا ابوسعید محمدبن محمد الغانمی:

طبیعی‌دان و فیلسوف اثر مهم وی فراضه الطبیعیات می‌باشد.

9- قاضی زین‌الدین عمربن سهلان الساوی:

معاصر سلطان سنجر از شاگردان شرف‌الزمان محمد الایلقای بوده است. از آثار اوست:

1- کتاب البصایر الصغیریة در منطق 2- کتاب التبصرة 3- کتابی در حساب و چند کتاب دیگر. بیهقی گوید: او را چون بحری مواج در علوم دیدم.

10- تاج‌الدین محمدبن عبدالکریم شهرستانی:

متوفای 548 ه‍. ق جغرافیدان و مؤرخ و فیلسوف و مفسر قرن 6 ه‍. ق. آثارش: 1- الملل و النحل درباره دیانات و ملل و اهل اهواء و نحل می‌باشد 2- تفسیری بر قرآن مجید 3- المصارعات در فلسفه و در رد ابن سینا و فلسفه ارسطویی.

11- بهاء‌الدین ابوبکر محمدبن احمدبن ابی‌بشر الخرقی المروزی:

منسوب به خرق از قراء مرو، تاریخ‌دان و جغرافیدان و ریاضیدان که در هر سه زمینه کتا‌ب‌هایی دارد. در 536 همراه اتسز به خوارزم می‌رود. از آثار اوست: 1- منتهی الادراک فی تقسیم الافلاک (نالینو قسمتی از آن را بچاپ رسانده است) 2- التبصرة فی علم الهیئة ویدمن آن را ترجمه کرده است.

12- شرف‌الدین طوسی:

مظفربن محمدبن المظفر متوفای 609 ه‍. ق ریاضیدان و منجم مشهور قرن 6 ه‍. ق وی اصلاحاتی در اسطرلاب انجام داده و شرح آن را در کتاب المسطع آورده است.

13- ابوالعباس فضل‌بن محمد لوکری:

فیلسوف و ریاضیدان قرن 6 ه‍. ق.

14- میمون نجیب واسطی:

ریاضیدان و منجم قرن 6 ه‍. ق.

15- ابوحاتم اسفرازی:

ریاضیدان و منجم قرن 6 ه‍. ق.

16- ظهیرالدین ابوالمحامد محمدبن مسعود المسعودی الغزنوی:

ریاضیدان – منجم و ادیب قرن 6 ه‍. ق از آثار او است:

1- جهان دانش درباره افلاک و زمین 2- کفایة التعلیم 3- نافع الثمره در هیئت 4- عناصر و کائنات جوّ 5- احیاء الحق.

17- ابوالحسن علی‌بن زید بیهقی:

مشهور به علی قطّان مروزی در طب – ریاضیات – علوم پایه و علوم دینی سرآمد زمان خود بود. او بیشتر به علم طب مشغول بود. در مرو دکانی داشت و در آنجا طبابت می‌کرد. در عروض و انساب و طب تألیفاتی دارد. مهمترین اثر ریاضی او کیهان شناخت است در علم هیئت.

18- شرف‌الزمان محمد ایلاقی:

فیلسوف و پزشک قرن 6 ه‍. ق کتاب الفضول الایلاقیه وی در طب بارها شرح شده است.

19- ابن ابی‌الصادق:

ابوالقاسم عبدالرحمان بن علی بن ابی‌الصادق النیشابوری ملقب به بقراط ثانی استاد سید اسمعیل جرجانی مشهور بوده است. از آثار اوست شرح کتاب فضول بقراط.

20- سید امام زین‌الدین اسمعیل بن الحسن بن محمدبن احمدالحسینی الجرجانی مشهور به اسمعیل جرجانی:

بزرگترین پزشک قرن 6 ه‍. ق است که بقول بیهقی علم طب و سائر علوم را با تصانیف خود احیاء کرد. وی پزشک فیلسوف و محدث ماهری بود. و متولد 434 متوفای 531 ه‍. ق بود.

جرجانی علم حدیث را از امام ابوالقاسم قشیری و علم طب را از ابن ابی‌الصادق فراگرفت. در علم پزشکی جرجانی دو ویژگی عمده دارد: 1- همه مباحث علم طب را با تحقیقات و مطالعات جدید مورد مطالعه قرار داد. 2- جمیع مباحث مربوط به علم پزشکی را در کتاب‌هایش مورد بحث و تحقیق قرار داد و بسیاری از اصطلاحات فارسی را در این علم که تا آن عهد وجود داشت و ممکن بود بتدریج از بین برود در کتب خود آورد وی از این راه خدمات شایانی به زبان فارسی کرده است. برخی از آثار وی عبارتند از: 1- خفّی علائی 2- طب ملوکی 3- اغراض 4- یادگار 5- کتاب ردالفلاسفه 6- تدبیر یوم ولیله 7- وصیت‌نامه 8- تذکرة الاشراقیة فی الصناعة الطبیعیة 9- کتاب فی القیاس 10- کتاب فی التحلیل 11- کتاب المنیة 12- زبدة الطب 13- الکاظمیة 14- ذخیره خوارزمشاهی بسال 504 ه‍. ق بنام قطب‌الدین محمدبن انوشتکین خوارزمشاه در 12 مجلد هر کتاب خود به چند باب و فصل تقسیم می‌شود و همه ابواب طب و تشریح و داروهای مفرد و داروهای ترکیبی یا مرکب را شامل است. کتاب ذخیره در حقیقت دایره‌المعارف پزشکی ایرانی است که حاصل صد‌ها بلکه هزارها تجربه و تحقیق ایرانیان در امر پزشکی است. اسمعیل جرجانی همواره تحت حمایت سلاطین خوارزمشاهی بود.

21- اوحدالدین محمد انوری ابیوردی:

متوفای 583 ه‍. ق از شاگردان امام محمد غزالی در نظامیه بغداد، وی شاعر و ریاضیدان معروفی بود.

22- ابوسعید ابوالخیر:

از بزرگ‌ترین صوفیان ایرانی در قرن پنجم هجری قمری است که شهرت بسزایی دارد. وی متولد 375 و متوفای 440 هجری قمری است. ابوسعید شدیداً بر ریاکاران متصوفه می‌تاخت. وی معتقد بود که صوفی درستکار کسی است که در میان خلق باشد و در غم و شادی همراه آن‌ها باشد. نه آنکه همچون رهبانان از مردم دوری کرده و از ازدواج خودداری کند.

23- امام عبدالقادر گیلانی:

(470-561 ه‍. ق) از نسل حضرت حسن‌بن علی بن ابیطالب -رضی الله عنه- فارغ التحصیل دانشگاه نظامیة بغداد: در عصر امام گیلانی انحراف و بیراهه رفتن‌های تصوف و طریقت و ادعاهای پوچی از قبیل رسیدن به «حقیقت و نهایت» نهایتی که در آن فرائض و تکالیف دینی برچیده می‌شود گسترش یافته بود. و تفکر بیگانه و انحراف‌کننده «وحدت وجود» وارد دستگاه تصوف شده و تکیه و خانقاه را بدنبال خود به گمراهی کشانده بود. امام گیلانی از جمله سرسخت‌ترین مخالف این عقاید باطله و انحراف، و کوشاترین تلاشگران در جهت تطبیق و تسلیم طریقت در مقابل شریعت بود و اطاعت از قرآن و سنت و حکمیت بخشیدن آن را در همة شئون زندگی اساس همة امور می‌دانست. در مخالفت با کسانی که معتقد بودند، تکالیف شرعی در بعضی شرایط از اهل طریقت ساقط می‌شود (نظیر محی‌الدین بن عربی) می‌فرمود: ترک عبادت و واجبات دینی زندقی و کفر است و ارتکاب امور نهی شده و حرام معصیت و گناه، در هیچ زمانی و در هیچ شرایطی انجام تکالیف دینی و دوری از حرام ساقط نمی‌گردد.

بیش از پنج هزار یهودی و مسیحی بدست مبارک امام گیلانی مسلمان می‌شوند و تعداد کسانی که در اثر گمراهی از جادة مستقیم اسلام منحرف شده و توسط امام گیلانی به طریق خدا بازگشتند. بالغ بر یکصد هزار نفر بودند.

از آثار معروف امام گیلانی است:

1- فتوح الغیب 2- الفتح الربانی.

آنچه که امروز به نام فرقة قادریه وجود دارد و خود را ادامه‌دهنده راه امام عبدالقادر می‌دانند فرسنگ‌ها با راه آن امام جلیل‌القدر فاصله دارد. پیروان این فرقه معتقد به وحدت وجود هستند امری که امام در فتح الربانی، آن را کفر می‌داند.