دانشمندان عصر سلجوقی

الف- فقها و مفسرین

1. امام الحرمین (419-487 ه‍.ق): عبدالله ابوالمعالی در سال 419 در جوین یکی از روستاهای نیشابور به دنیا آمد. در محضر پدرش امام محمد جوینی و همچنین در محضر قاضی حسین فقه را آموخت بعد از آنکه در بغداد در علوم و معارف اسلامی و زمانه متبحر شد به نیشابور برگشت در آنجا به تدریس و تألیف کتا‌ب‌های مهم سرگرم شد. چهار سال در مکه و مدینه به تدریس پرداخت در دوران وزارت خواجه نظام‌الملک به نیشابور برگشت و در نظامیه نیشابور که خواجه برای وی ساخته بود به تدریس پرداخت. وی در مدت 20 سال استادی نظامیه نیشابور دانشمندان بزرگواری همچون امام محمد غزالی و الکیا الهراسی و خوافی تربیت نمود. عبدالملک را به علت آنکه در مکه و مدینه اقامت کرده بود امام الحرمین و مجاهد مهاجر لقب داده‌اند. امام الحرمین کتا‌ب‌های مهمی را تألیف نمود از جمله: نهایة المطلب فی درایة المذهب – الشاهل در اصول دین – برهان در اصول فقه – غیاث‌الامم – تلخیص التقریب – ارشاد – العقیدة النظامیة و....
2. امام ابوالقاسم قشیری متوفای 465 ه‍. ق: نامش عبدالکریم کنیه‌اش ابوالقاسم و شهرتش قشیری است. وی فقیه – متکلم و مؤلف بود شهرت او بیشتر به خاطر رساله معروف قشیریه می‌باشد. همچنین تفسیری بر قرآن کریم نوشته است.
3. زین الائمه ابوالعباس احمدبن محمد دینویه: مفسر غررالمعالی.
4. ابومحمد حسین‌بن مسعود معروف به فراء بغوی متوفای 516 ه‍. ق: تفسیر معالم التنزیل وی معروف است. در تفسیر و حدیث و فقه سرآمد علماء عصر بود.
5. ابوالحسن علی بن احمد واحدی نیشابوری متوفای 468: از آثار مهم وی اسباب التنزیل در شأن نزول آیات قرآنی می‌باشد.
6. ابواسحاق ابراهیم بن علی شیرازی متوفای 476 ه‍. ق: از آثار وی: 1- التنبیه و التهذیب در فقه 2- اللمع و التبصره در اصول 3- المخلص و المعونة در جدل 4- طبقات الفقهاء و....
7. خطیب بغدادی: آثار فراوانی دارد از جمله: تاریخ مفصل بغداد – الکفایه و الجامع – شرف اصحاب الحدیث و....
8. فخر الاسلام ابی‌العسر علی بن محمدبن الحسین بزدوی متوفای 482 ه‍. ق: صاحب کتاب مشهور اصول الفقه برادرش ابی‌الیسر محمدبن محمد بزدوی متوفای 493 ه‍. ق نیز از فقهای معروف ماوراءالنهر بود.
9. امام الاجل ابوالفتح اسعدبن محمدبن ابونصر الیمینی متوفای سال 520 یا 527 ه‍. ق: در همدان، وی در حکمت و خلاف و فقه مشهور بود. مدتی در نظامیه بغداد تدریس می‌کرد.
10. شمس الائمه بن احمد السرخسی متوفای 483 یا بقول دیگر 500 ه‍. ق: از آثار وی است: کتاب اصول و کتاب مبسوط در 15 مجلد نام کامل وی عبدالعزیز بن احمدبن صالح العلوانی می‌باشد. از بزرگ‌ترین امامان حنیفه بخارا در قرن 5 ه‍. ق بود.
11. فخرالدین ابوالمفاخر حسن بن منصور ازوجندی معروف به قاضی‌خان متوفای 592 ه‍. ق: کتاب فتاوی وی شامل فتاوای عده زیادی از فقهای قرون 5 و 6 مشهور است.
12. ابوالحسن علی‌بن ابی‌بکر مرغینانی وفات 593 ه‍. ق از آثار اوست: 1- البدایة 2- کتاب الهدایة 3- مناسک الحج 4- کفایة المنتهی و....
13. برهان‌الدین محمودبن تاج‌الدین از فقهای بنی‌مازه: از آثار اوست: 1- کتاب المحیط 2- الذخیرة والجواهر المضیئة فی الطبقات الحنفیة.
14. ابن جوزی: عبدالرحمن‌بن ابی‌الحسن علی‌بن محمد البغدادی از اعقاب حضرت ابوبکر صدیق -رضی الله عنه- زندگی 508-597 از آثار اوست: تلبیس ابلیس یا نقد علم و علماء اهل سنت و شیعه در داوری‌های خود به وی مراجعه می‌کردند. ابن جوزی مفسر – مؤرخ (تاریخ منتظم از آثار وی است) – محدث – طبیعی‌دان –بود و در همه این رشته‌ها کتاب‌هایی تألیف کرده است.
15. علامه جارالله زمخشری 467-538: ابوالقاسم محمودبن عمربن محمدالخوارزمی مفسر – محدث – ادیب و استاد نحو و علوم بلاغی، وی امام عصر خود بود به سبب اقامت در مجاورت کعبه او را جارالله گفته‌اند از آثار اوست: 1- الکشاف در تفسیر قرآن 2- انموذج در نحو 3- مقدمه الادب 4- اساس البلاغه 5- المستقصی در امثال عرب 6- کتاب سوایر الامتثال 7- شرح لامیه العرب 8- الفائق در غریب الحدیث و....
16. ابوجعفر احمدبن علی‌بن محمدالمقری البیهقی معروف به بوجعفرک مقری بیهقی (470-544 ه‍. ق) از فقهای مشهور نیشابور: مفسر – ادیب – لغت‌دان از آثار اوست: المحیط در لغات قرآن – ینابیع اللغه – تاج المصادر.
17. امام ابوالفتح مطرزی خوارزمی: ناصر بن ابی‌المکارم عبدالسید بن علی (538-610 ه‍. ق) از ادبا و لغویان بزرگ ایران، کتاب المغرب فی لغة الفقه وی بسیار مشهور است.
18. نجم‌الدین ابوحفص عمربن محمد نسفی (462-538 ه‍. ق) سمعانی عدد تصانیف او را نزدیک به یک صد عدد دانسته است. از آثار اوست: طلبة الطلبة و الخلافیات والنقد فی علماء سمرقند.
19. ابوبکربن عبدالرحمان متوفای 474 یا 471 ه‍. ق مشهور به عبدالقاهر جرجانی: از آثار اوست: جرجانیه در نحو – المغنی در شرح ایضاح ابوعلی فارسی – مختصر المغنی بنام المقتصد – کتاب العمدة در صرف – شرح الجمل، این کتاب دارای شرح‌هایی است از جمله شرح خود جرجانی – اسرار البلاغه – دلایل الاعجاز، بخاطر دو کتاب اخیر وی است که امام فخر رازی گفته است: امام عبدالقاهر جرجانی قواعد علم معانی و بیان را استخراج و برهان‌ها و حجت‌های آن را مرتب کرد و در کشف حقایق آن کوشش فراوان نمود.
20. امام محمد غزالی: ابوحامد محمدبن محمد از بزرگ‌ترین متکلمان و فیلسوفان و فقیهان قرن پنجم ه‍. ق است. 455 تا 505 ه‍. ق: استاد نظامیه بغداد از 484 تا 488 ه‍. ق

حجة‌الاسلام غزالی بسال چهارصد		با چهل و پنج آمد از ایام گیتی در وجود
چون بسال پانصد و پنج رحلت کرد		سال‌‌عمرش بیگمان شصت‌سال کم‌شش روز بود

 

امام غزالی صدها کتاب و رساله تألیف کرده است، از آن جمله است: 1- احیاء علوم‌الدین 2- خلاصه‌ای از علوم‌الدین بنام کیمیای سعادت 3- نصایح الملوک 4- تهافت الفلاسفه 5- المنقد فی الضلال 6- أیها الولد 7- بسیط و وجیز و وسیط در فقه 8- اسماء الحسنی.

امام محمد غزالی یکی از بزرگ‌ترین منادیان ضد قشرسازی در جامعه اسلامی بود. وی در مقدمه احیاء علوم‌الدین هدف اساسی از تألیف آن را زدودن پرده‌هایی بر دین می‌داند که مانع فهم آن برای عوام می‌شود. می‌گوید به مردم چنین وانمود کرده‌اند که دیانت آمده است تا عده‌ای قاضی بشوند و عده‌ای واعظ و عده‌ای مفتی و این بر خلاف روش سلف صالح است. امام محمد غزالی همچنین مخالف سرسخت فلسفی کردن دین است. وی معتقد بود که فلسفه آن هم به روش ارسطو هیچگاه نمی‌تواند بعضی از مسائل دینی مانند مسائل ماوراء الطبیعه را شرح دهد. بعلاوه این کار موجب خواهد شد که نوعی بردگی دینی بوجود آید. به علت آشنایی اکثریت مردم با فلسفه و در نتیجه آن‌ها ناچار می‌شدند برای فهم دین به دست‌بوسی و پابوسی فلاسفه بروند همچنان که در مذهب تصوف این رسم برقرار است. این تنها امام محمد غزالی نبود که مخالف فلسفی‌سازی دین بود بلکه قرن‌ها قبل از او در دوران مأمون خلیفه نهضت ضد فلسفه ارسطو به راه افتاده بود توسط عده‌ای از دانشمندان اسلامی که به اخوان الصفا مشهورند. این دانشمندان برای اینکه تحت تعقیب قرار نگیرند رسالات خود را بدون نام و نشان می‌نوشتند. آن‌ها در صفحه 352 جلد دو رسالات تأکید داشتند. آدم کامل کسی است که در دین عربی، نسبت ایرانی و مذهب حنفی باشد. فلسفه ارسطو در حقیقت تعطیلی علم است چرا که با پرداختن به مسائل نظری ورد تجربه به دور و تسلسل می‌انجامد. مرتضی راوندی در کتاب تحولات اجتماعی در اروپا به نقل از جامعه‌شناسان بزرگ غربی می‌نویسد: کلیسا به توصیه آلبرت کبیر (1280-1196 میلادی) به محافل روحانی خود توصیه کرد که با ارسطو آشتی کنند. سن توماس (1274-1224 میلادی) این کار را انجام داد. این جریان باعث رکود علمی پانصد ساله در اروپا شد زیرا آنان را به ذهن‌گرایی سوق داد.

دیگر مخالفین فلسفه ارسطو عبارت بودند از

- ابن رشد: قاضی ابوالولید محمدبن احمدبن محمدبن احمدبن رشد قرطبی (520-595 ه‍. ق) فیلسوف بزرگ اسلامی در اسپانیا وی در کتاب تهافت التهافت به فلسفه ارسطو تاخته است.

- ابوالبرکات هبة‌الله بن علی‌بن ملکا البغدادی: متوفای 547 در کتاب‌های المصیر و کتاب النفس یا تفسیر کتاب النفس ارسطو.

- عبدالکریم شهرستانی: دانشمند مشهور و نویسنده بزرگ در کتاب المصارعه در الهیات.

- ابن غیلان بلخی: استاد حساب – هندسه – جبر – طبیعیات و الهیات.

- امام فخر رازی: متکلم و طبیعی‌دان و فقیه نام ‌آور قرن ششم ه‍. ق.

- سنایی غزنوی: بنیان‌گذار عرفان اسلامی:

تاکی از کاهل نمازی ای‌حکیم زشت‌خوی		همچو دو نان اعتقاد اهل یونان داشتن
صدق بوبکری و حذق حیدری کردن رها		پس دل اندر زهره فرعون و هامان داشتن
عقل نبود فلسفه خواندن زبهر کاملی		عقل چه بود جان‌بنی‌خواه و بنی‌خوان داشتن
دین و ملت نی و بجان حکمت دوختن		نوح‌و‌کشتی‌نی‌و‌در‌دل عشق طوفان داشتن
مسلمانان مسلمانان مسلمانی مسلمانی		از این آیین بی‌دینان پشیمانی پشیمانی
بمیرید از چنین جانی کازو کفر و هوا خیزد		ازیرا درجان جان‌ها فروناید مسلمانی
شراب حکمت شرعی خورید اندرحریم دین		که محرومند از‌این‌عشرت هوس‌گویان یونانی
برون کن طوق عقلانی بسوی ذوق ایمان شو		چه باشد حکمت یونانی پیش ذوق ایمانی

 

- ابوریحان بیرونی: دانشمند بزرگوار اسلامی که شرح حالش در دوران غزنوی آمده است.

- فردوسی حکیم طوس

- خاقانی: به حق فلسفه را تعطیلی علم می‌داند:

چشم بر پرده امل منهید		جرم بر کرده ازل منهید
ای امامان و عالمان اجل		هاء جهل از بر اجل منهید
علم تعطیل مشنوید از غیر		سرّ توحید را خلال منهید
فلسفه در سخن میامیزید		و آنگهی نام آن جدل منهید و..

 

و بسیاری دیگر از دانشمندان اسلامی بر فلسفه پوچ ارسطو تاخته‌اند که تنها به ذکر چند تن از مشهورترین آن‌ها بسنده شد.

در این میان از آنجا که امام محمد غزالی در پیشرفت مذهب اهل سنت نقش اساسی داشت مورد هجوم قرار گرفته است.

1. خواجه عبدالله انصاری 396-481 ه‍. ق: شیخ الاسلام عبدالله‌بن محمد الانصاری الهروی از اعقاب ابوایوب انصاری -رضی الله عنه- اصحابی مشهور است. در فقه پیرو امام احمد حنبل بود از آثار اوست:

1- تفسیر خواجه 2- ترجمه فارسی املاء طبقات صوفیه سلمی به لهجه هرات 3- مناجات‌نامه 4- نصایح 5- زادالعارفین 6- کنزالسالکین 7- قلندرنامه 8- محبت‌نامه 9- هفت حصار 10- رساله دل و جان 11- رساله واردات 12- الهی‌نامه.

1. مفتی الثقلین 461-537 ه‍. ق: نجم‌الدین ابوحفص عمربن محمدبن احمد نسفی مشهور به مفتی الثقلین متبحر در فقه – حدیث – تفسیر بحث و جدل در هر کدام از این علوم کتاب‌هایی نوشته است. در مجموعه آثارش باغ بر یکصد کتاب می‌باشد. از مشهورترین کتاب وی بفارسی کتاب اعتقاد اهل سنت و جماعت می‌باشد.
2. امام احمد غزالی برادر امام محمد غزالی متوفای 517 ه‍. ق: بدستور امام محمد غزالی ریاست نظامیه بغداد را بعد از وی از 488 تا 498 به عهده داشت.
3. قاضی حمیدالدین عمربن محمودالبلخی قاضی القضات شهر بلخ متوفای 559 ه‍. ق بعضی از آثارش عبارتند از 1- مقامات حمیدی 2- وسیلة العفاة إلی اکفی الکفاة 3- حنین المستجیرانی حضره المجیر 4- منیة الراجی فی جوهر التاجی 5- سفرنامه مرو از اشعار اوست:

هرسخنی که آن نیست قرآن‌یا‌حدیث مصطفی		از مقامات حمیدالدین شد اکنون ترهات
اشک اعمی‌دان مقامات حریری و بدیع		پیش آن دریای مالامال از آب حیات
شادباش ای عنصرمحمودیان را روی، تو		رو که محمود عصر ما بتان سومنات
از مقامات تو گرفصلی بخوانم بر عدد		حالی از منطقی جذر اصم باید نجات
عقل‌کلی خط تأمل کرد ازو، گفت ای‌عجب		علم اکسیر سخن داند مگر اقضی‌القضاة
دیرمان ای رای و قدرت عالم توحید را		آفتابی بی‌زوال و آسمانی با ثبات

 

در اینجا به این عده از دانشمندان در علوم دینی اکتفا می‌کنم با توجه به اینکه هیچ عالم دینی از دیگر علوم زمانه همچون ریاضی و طبیعی بی‌بهره نبوده است.