شاعران بلندآوازه دوران سلجوقی
شاعران این دوران غالباً مردانی فاضل و دانشمند و زبان‌آور و جامع علوم زمان خود بودند دیوان‌های آن‌ها شاهدی بر این مدعاست.
- نظامی عروضی: احمدبن عمربن علی‌نظامی عروضی سمرقندی: طبیب – منجم – ادیب از شاعران بزرگ ایران در قرن 6 ه. ق مهمترین اثر وی چهار مقاله یا مجمع النوادر می‌باشد، که در بیان شرایط چهار طبقه سلاطین: دبیران – شاعران – منجمان – طبیبان نوشته شده است.
- فخرالدین گرگانی یا فخرالدین اسعد الجرجانی: عوفی در لباب الالباب می‌نویسد: کمال فضل و جمال و هنر و غایت ذکاو ذوق در تألیف کتاب ویس ورامین ظاهر و مکشوف است. در بعضی از جنگ‌های همراه سلطان طغرلبیک سلجوقی بوده است.
- بابا طاهر عریان: راوندی در راحت الصدور می‌گوید: وقتی طغرلبیک در سال 447 ه. ق به همدان رفت، بر سر کوه کوچکی به بابا طاهر و بابا جعفر و باب حمشا برخورد با وزیرش ابونصر الکندری پیش آن سه نفر رفته دستهایشان را می‌بوسد. بابا طاهر به او می‌گوید: ای ترک، با خلق خدا چه خواهی کرد؟ سلطان گفت: آنچه تو فرمایی. بابا طاهر گفت: خداوند می‌فرماید:
﴿ إِنَّ ٱللَّهَ یَأۡمُرُ بِٱلۡعَدۡلِ وَٱلۡإِحۡسَٰنِ﴾ [النحل: 90].
سلطان بگریست و گفت: چنین کنم. بابا انگشتری داشت آن را بیرون آورد و در انگشت سلطان کرد و گفت: مملکت عالم چنین در دست تو کردم بر عدل باش.
اگر دل دلبر و دلبر کدومه |
|
وگر دلبر دلو دلرا چه نومه |
دل و دلبر بهم آمینه وینم |
|
ندونم دل که و دلبر کدومه |
- مسعود سعد: مسعود سعد سلمان متوفای 515 ه. ق.
- مختاری: ابوالمفاخر خواجه حکیم سراج‌الدین ابوعمر عثمان‌بن عمرمختاری غزنوی هم عصر سنایی غزنوی متوفای 544 یا 594 آثارش 1- دیوان مختاری 2- شهریارنامه.
- معزی: امیرالشعرا ابوعبدالله محمدبن عبدالملک معزی نیشابوری پسر برهانی شاعر پدر و پسر از شاعران درباری سلجوقیان بودند.
- رشیدی: سیدالشعرا استاد ابومحمدبن محمد رشیدی سمرقندی به تاج‌الشعرا.
- سنایی غزنوی: حکیم مجدودبن آدم سنایی عارف و استاد مسلم شعر فارسی: سنایی در مثنوی‌های خود بیش از قصاید به ایراد معانی و الفاظ دشوار و اشاره به مسائل مختلف علمی و فلسفی و عرفانی و دینی توجه کرده و از این حیث بسیاری از ابیات وی در سیرالعباد و طریق التحقیق و حدیقه محتاج شروح مفصل است. از آثار او است: 1- حدیقة الحقیقة یا شریعة الطریقة یا الهی‌نامه 2- سیرالعباد الی معاد 3- طریق التحقیق 4- کارنامه بلخ یا مطالب نامه 5- عشقنامه 6- عقل‌نامه 7- تجربه العلم.
از شماره 2 تا شماره 7 را بر رویهم سته غزنوی می‌نامند.
تو ای مرد سخن‌پیشه که بهر دام مشتی دون |
|
از دین حق بماند ستی به نیروی سخندان |
چه سستی دیدی از سنت که رفتی سوی بیدینان |
|
چه تقصیر آمد زقرآن که گشتی گرد لامانی |
(لامانی = چاپلوسی)
- رشید وطواط: امیر امام رشیدالدین سعدالملک محمدبن محمدعبدالجلیل عمری از نسل حضرت عبدالله بن عمرخطاب -رضی‌الله عنهما- متوفای 573 ه. ق آثارش: 1- دیوان شعر 2- حدایق السحر فی دقایق الشعر 3- منشآت فارسی 4- فصل الخطاب من کلام عمربن خطاب 5- تحفه الصدیق الی الصدیق من کلام ابی‌بکر الصدیق 6- انس اللهفان من کلام عثمان بن عفان 7- نثر اللّالی من کلام علی‌بن ابیطالب 8- مجموعه رسائل عربی 9- منظومه‌ای در عروض فارسی و....
- خاقانی شروانی: وفات 582 ه. ق حسان العجم افضل الدین بدیل (ابراهیم) بن علی خاقانی شروانی لقب خاقانی را خاقان منوچهر از شاهان شروانشاهان به وی داده است. خاقانی تا 25 سالگی تحت تربیت عموی دانشمندش کافی‌الدین عمربن عثمان طبیب و فیلسوف قرار داشت. استاد علوم ادبی وی نیز پسر عمویش وحیدالدین عثمانی بوده است که از سرشناسان علوم ادبی و حکمی زمان خود بود. در تبصرة الشعراء سرخاب تبریز مدفون است.
- ضیاء خجندی: خواجه ضیاء‌الدین بن خواجه جلال‌الدین مسعود خجندی شاعر بلندآوازه قرن 6 ه. ق از شاگردان امام فخر رازی.
- انوری: وفات 583 ه. ق اوحدالدین محمدبن علی بن اسحاق در دربار سلطان سنجر، انوری در اکثر علوم وارد بود:
گرچه در بستم در مدح و غزل یکبارگی |
|
ظن مبر کز نظم الفاظ و معانی قاصرم |
بلکه بر هر علم کز اقران من داند کسی |
|
خواه جزوی گیر آن را خواه کل قادرم |
منطق و موسیقی و هیأت شناسم اندکی |
|
راستی باید بگویم با نصیبی وافرم |
زالهی آنچه تصدیقش کند عقل صریح |
|
گر تو تصدیقش کنی بر شرح و بسطش ماهرم |
در طبیعی رمزچند هرچند بی‌تشویر نیست |
|
کشف دانم کرد اگر حاسد نباشد ناظرم |
نیستم بیگانه از اعمال و احکام نجوم |
|
ورهمی باور نداری، رنجه شو من حاضرم |
- ۹۲/۱۰/۰۴
