دانشمندان روزگار تیموری

نام‌آوران دوران تیموری

1. معین‌الدین محمدبن عبدالرحمن ایجی صفوی (830-892 ه‍. ق): از علمای شافعی ایج یا ایگ فارس اثر مهم او جامع البیان فی تفسیر القرآن یا جوامع التبیان می‌باشد. وی علاوه بر تفسیر در فقه حکمت و ادبیات نیز استاد بود.
2. میرسید شریف جرجانی (م 816 ه‍. ق): حکیم – فقیه – مفسر – ادیب از آثار اوست: 1- ترجمان القرآن در تفسیر و توضیح لغات و مفردات آن بفارسی 2- حاشیه‌ای بر کشاف زمخشری 3- رساله‌یی در فلسفه و کلام در پرسش‌های اسکندر بن عمرشیخ بن تیمور لنگی بسال 815 که از اصفهان برای او فرستاده بود. 4- شرح مواقف ایجی 5- تجرید الکلام خواجه نصیر طوسی.
3. سید علاءالدین علی سمرقندی (م 860 ه‍. ق): صاحب تفسیر بحرالعلوم با انتخاب از کتب تفاسیر با اضافات وی مفسر و فقیه و ادیب و حکیم بزرگی بود.
4. علامه مجدالدین محمدبن یعقوب فیروزآبادی (م 817 ه‍. ق): مفسر و ادیب و فقیه و حکیم صاحب الآیات فی تفسیر فاتحة الکتاب.
5. شیخ علاء الدین علی بن محمد شاهرودی بسطامی (م 875 ه‍. ق): مفسر – ادیب – فقیه و حکیم مشهور قرن نهم هجری قمری از آثار معروف اوست: 1- تفسیر مصنفک بنام سلطان محمد فاتح عثمانی بسال 863 ه‍. ق به زبان فارسی (به سفارش سلطان علامه بسطامی زبان فارسی را برای این تفسیر انتخاب کرد). 2- تفسیر ملتقى البحرین، این تفسیر به سبب قواعد نحوی که در آن ذکر شده است مشهور است.
6. علامه جلا‌ل‌الدین محمدبن اسعد الصدیقی الدوانی (830-908 ه‍. ق): فیلسوف ریاضیدان – منجم – مفسر – ادیب و فقیه، از نسل حضرت ابوبکر -رضی الله عنه- از بزرگ‌ترین علمای قرن نهم ه‍. ق از آثار اوست: 1 و 2- اثبات الواجب قدیم و جدید 3- توحید و جبر 4- شرح هیاکل النور سهروردی 5و 6- تنویر مطالع قدیم و جدید 7- تفسیر فلسفی سوره‌های اخلاص - کافرون – معوذتین بنام تفسیر القلاقل 8- تفسیر التهلیلیة در تفسیر لاإله‌الا الله 9- شرح تحریر اقلیدس نصیر طوسی 10- حاشیه بر حاشیه چغمینی 11- شرح سی فصل خواجه نصیر.
7. شمس‌الدین محمد احسائی: فقیه – مفسر – حدیث‌شناس و فیلسوف مشهور قرن نهم هجری قمری از آثار اوست: 1- درر الثانی العمادیة فی آحادیث الفقیه بسال 899 در استرآباد 2- زادالمسافرین و شرح زادالمسافرین و بسال 878 بنام کشف البراهین 3- المجلی فی مرآت المنجی در کلام و حکمت.
8. مولانا سیف‌الدین احمدبن محمد تفتازانی بن ابوبکر: (شهادت 916 ه‍. ق بدست شاه اسماعیل صفوی)، فیلسوف – فقیه و ادیب قرن نهم ه‍. ق.
9. عصمت بخاری (نصیری) وفات 840 ه‍. ق: خواجه‌ فخرالدین عصمة الله بن مسعود بخاری از دانشمندان و شاعران اوایل عهد تیموری است. نسبش به امام جعفر صادق می‌رسد. ریاضیدان – مفتی – مؤرخ و ادیب و شاعر و سرآمد فضلا عصر خو د بود. در میان شاهزادگان تیموری مقام بزرگی داشت.
10. عبدالرحمن جامی 817-898 ه‍. ق: نورالدین ابوالبرکات بن نظام الدین احمدبن محمد جامی شاعر – نویسنده – حکیم – منطق‌دان – متکلم – فقیه – محدث– مفسر - ریاضیدان –منجم قرن نهم ه‍. ق. وی جامع علوم زمان خود بود. آثار جامی بصورت نظم و نثر می‌باشد از آثار اوست: به نظم 1- دیوان‌های سه‌گاه شامل قصاید – غزل‌ها – مقطعات و رباعیات. 2- هفت اورنگ از زبده‌ترین آثار جامی است، که شامل هفت مثنوی می‌باشد.

آثار منشور جامی: 1- بهارستان 2- نفخات الانس در عرفان و شرح حال عرفا تا سال 883 ه‍. ق 3- لوایح 4- أشعة اللمعات 5- نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص 6- رساله کبیر 7- رساله صغیر 8- رساله ارکان حج 9- شرح مخزن الاسرار 10- شرح معمیات میرحسین معماتی، جامی از جمله دشمنان سرسخت فلسفه یونانی بود.

1. قاضی میبدی شهادت (910 ه‍. ق بدست صفویه): قاضی کمال الدین میرحسین بن معین‌الدین حسینی میبدی متخلص به منطق بدست صفویه بخاطر قبول نکردن تغییر مذهب به شهادت رسید. حکیم –متکلم – ادیب - عارف - ریاضیدان و منجم مشهور قرن نهم ه‍. ق. از آثار اوست: 1- شرح هدایة الحکمة اثیرالدین ابهری (این کتاب در شمار کتابهای رایج درسی حکمت زمانه بود). 2- شرح طوالع الانوار قاضی بیضاوی 3- شرح کافیه ابن حاجب 4- شرح حاشیه آداب البحث و شرح شمسیه 5- حاشیه بر تحریر هندسه اقلیدس خواجه نصیر طوسی 6- شرح دیوان حضرت علی بن ابیطالب بفارسی 7- جام گیتی‌نما بفارسی در حکمت 8- شرح حکمة العین نجم الدین دبیران.
2. میرم چلبی وفات 931 ه‍. ق: ملامحمودبن بن قاضی‌ زاده رومی ریاضیدان بزرگ قرن دهم ه‍. ق. فقیه و مفسر از دست صفویه به عثمانی‌ها پناهنده می‌شود. از آثار اوست: 1- دستورالعمل و تصحیح الجداول در شرح مقاله اول کتاب زیج الغ بیک 2- ربع مجیب در هیئت 3- ربع المنقطرات در 20 فصل بنام سلطان بایزید دوم (866-918 ه‍. ق) هر سه کتاب بفارسی است.
3. ملاعبدالعلی بیرجندی متوفای 934 ه‍. ق: نظام‌الدین عبدالعلی بن محمدحسین بیرجندی، فقیه، ریاضیدان و منجم بزرگ قرن دهم ه‍. ق خواندمیر درباره وی می‌نویسد: در علوم نجوم و حکمیات بی‌مثل و بدل است. استادان وی همگی از بزرگ‌ترین علمای زمانه بودند مانند مولانا سیف‌الدین احمد تفتازانی – مولانا مسعود شروانی جامع علوم منقول و معقول و... وی به صفت تواضع و پرهیزکاری و حلم و دینداری متصف بود. از آثار اوست: 1- شرح الفواید البهائیة فی الحساب 2- شرح تذکرة النصیریة فی الهیئة 3- شرح شمسیة فی الحساب 4- شرح زیج الغ بیگی 5- رساله در ابعاد و اجرام که موضوع آن بحث در بعدهای ستارگان از مرکز عالم و مقدار جرم آن‌ها است. 6- رساله در تشریح پرگار 7- مسالک و ممالک یا عجایب بلاد 8- تحفة الحتمیة در اسطرلاب 9- رساله‌یی در تقویم و....
4. سلطان‌علی گنابادی: از بزرگ‌ترین پزشکان قرن دهم ه‍. ق از آثار اوست: 1- دستور العلاج بسال 933 ه‍. در دو مقاله اول در 25 فصل شامل بیماری‌های موضعی ومقاله دوم در 8 فصل شامل بیماری‌های عمومی 2- مقدمة دستور العلاج در یک مقدمه و دو مقاله در بیان حفظ صحت و بیان حد طب و احوال نبض و غیره.
5. شاه نعمت‌الله ولی متولد 731 یا 730 ه‍. ق: سید نورالدین نعمت‌الله بن عبدالله از عرفای معروف قرن هشتم و نهم هجری قمری متوفای در بین سا‌ل‌های 827 تا 834 در کرمان، حکیم – فقیه و عارف دیوان شعر وی مشهور است.
6. میرجمال حسینی وفات 926 ه‍. ق: خواجه جمال‌الدین عطاءالدین بن فضل‌الله دشتکی شیرازی از خاندان معروف سادات دشتکی شیراز از دانشمندان نام‌آور قرن دهم هجری قمری مهمترین کتاب او روضة الأحباب فی سیرة النبی و الآل والأصحاب بفارسی می‌باشد. این کتاب در سه جلد و سه مقصد است. 1- شرح حال پیامبر 2- شرح حال اصحاب از مردان و زنان 3- ترجمه احوال تابعین و تابعین تابعین و مشاهیر ائمه حدیث اثر مهم دیگر حسینی بنام تکمیل الصناعة در علم قوافی است.
7. حافظ 726-792 ه‍. ق: خواجه شمس‌الدین محمد شیرازی ملقب به حافظ و لسان‌الغیب از همة علوم قرآنی، و از قرائت و تفسیر گرفته تا کلام و فلسفه و عرفان بهره داشت. حتی شاگرد شاعری و سبک ویژه بیان خود را از قرآن کریم آموخته بود و در آگاهی از زیر و بم الفاظ و معانی و مفاهیم از آن ابهام می‌گرفت. از خواجه اکنون دیوانی در دست است.
8. شرف‌الدین علی یزدی متوفای 858 ه‍. ق: شرف‌الدین علی‌بن شمس‌الدین علی یزدی ملقب و معروف به مخدوم و متخلص به شرف شاعر – منشی درباری تیمورلنگ – ریاضیدان و منجم بزرگ یزد در قرن نهم ه‍. ق از آثار اوست: 1- ظفرنامه در فتوحات تیمورلنگ 2- شرح قصیده برده شرف‌الدین بوصیری 3- کند المراد فی علم الوفق العداد در ارثماطیفی 4- رساله حساب عقدانامل 5- حقایق التهلیل (لااله الا الله) 6- کتاب اسطرلاب 7- منشآت 8- تضعیف خانه شطرنج از ابواسحاق کوبنای 9- منتخب‌ حلل مطرز در فن معما و لغز.
9. حافظ ابرو وفات 833 یا 834: شهاب‌الدین عبدالله بن لطف‌الله بهدادینی خوافی معروف به حافظ ابرو از آثار معروف اوست:

1- مجمع التواریخ سلطانی در چهار مجلد، سه مجلد آن شامل وقایع تاریخی از ابتدای خلقت تا زمان ایلخانان مغول می‌‌باشد. مجلد چهارم که بنام زبدة التاریخ مشهور است وقایع را از مرگ سلطان ابوسعید (735 ه‍. ق) تا سال 830 ه‍. ق شرح می‌دهد. 2- ذیل جامع التواریخ رشیدی، مؤلف دنباله وقایع را تا سال 795 ه‍. شرح داده است. 3- جغرافیای حافظ ابرو و در دو مجلد این کتاب بخصوص درباره فارس و کرمان از منابع دسته اول می‌باشد.

1. کمال‌الدین عبدالرزاق سمرقندی 816-887 ه‍. ق: مولانا کمال‌الدین عبدالرزاق پسر مولانا جلال‌الدین سمرقندی تا پایان حکومت شاهرخ در دربار وی بود. عبدالرزاق از مؤرخان بزرگ قرن نهم ه‍. است مهمترین اثر او مطلع السعدین و مجمع بحرین می‌باشد. این کتاب مهمترین و بهترین کتاب درباره تاریخ ایران از 737 تا 875 ه‍. ق می‌باشد. علت نام‌گذاری کتاب به مطلع السعیدین شرح حال دو سلطان یعنی ابوسعید ایلخانی و ابوسعید تیموری است کتاب از ابوسعید ایلخانی شروع و به ابوسعید تیموری خاتمه می‌یابد.
2. میرخواند 838-903: امیر خواند محمدبن امیر برهان‌الدین بن خاوند شاه بن کمال‌الدین محمود بلخی از سادات حسینی ماوراءالنهر که سلسله آبا و اجداد او به زید بن علی بن حسین -رضی الله عنهم- می‌رسد. پدرش سید برهان‌الدین خاوند شاه از صوفیان شیخ بهاءالدین عمر بود. میرخواند از جمله مؤرخانه بزرگ ایرانی است. اثر مهم و ماندنی او روضة الصفا فی سیرة الانبیا والمکوک والخلفا در هفت مجلد از امهات کتب تاریخی است. میرخواند روضة الصفا را با استفاده از آثار مختلف عربی و فارسی قبل از خود تألیف کرده است. وی کتابش را در احوال انبیا - خلفا – ملوک – علماء – حکما – ملل و نحل تألیف کرده است.

رضاقلی هدایت معروف به لله‌باشی ذیلی بر این کتاب در سه مجلد تا حوادث زمان خود نوشته و آن را بنام ناصرالدین شاه قاجار روضه الصفای ناصری نامیده است.

1. خواندمیر 880-942 ه‍. ق: غیاث‌الدین خواجه همام‌الدین محمدبن خواجه جلا‌ل‌الدین محمدبن خواجه برهان الدین محمد حسینی شیرازی نوه دختری میرخواند وی به هند می‌رود و بعد از بابر خدمت همایون‌شاه را اختیار می‌کند. خواندمیر مجلد هفتم روضه الصفای پدربزرگش میرخواند را تکمیل و حوادث را تا سال 929 در آن شرح داده است. خواندمیر آخرین مؤرخ بزرگ ایرانی از آثار اوست:

1. حبیب‌السیر مهمترین اثر خواندمیر، تاریخ عمومی از خلقت تا سال 930 ه‍. ق، این کتاب بخصوص درباره رجال دین و ادب و ریاست از امهات کتب است.
2. خلاصه‌یی از حبیب السیر بنام آثار الملوک و انبیا بسال 931 ه‍. ق.
3. دستور الوزراء در احوال وزرای اسلام تا 914 ه‍. ق.
4. خلاصه اخبار فی بیان احوال الاخبار: تاریخ عمومی و مختصر از خلقت تا 905 ه‍. ق شامل ده مقاله: 1- انبیا 2- حکما 3- شاهان قبل ازاسلام ایران و عرب 4- سیره پیامبر -صلى الله علیه وسلم- 5- سیره خلفای راشدین و ائمه اطهار 6- امویان 7- عباسیان 8- سلسله سلاطین ایران تا مغول 9- چنگیزخان 10- تیموریان (تا 875 ه‍. ق) 5- مآثر الملوک متضمن کلام شاهان و پیشوایان دین و حکیمان بنام امیر علیشیر نوائی 6- کتابی درباره همایون‌شاه هندی 7- نامه نامی شامل مجموعه‌ای از منشآت دیوانی خواندمیر 8- تکمیل مجلد هفتم روضه الصفا.

1. کاشفی وفات 910 ه‍. ق: کمال‌الدین کاشفی سبزواری بیهق واعظ مشهور به ملاحسین کاشفی یا ملاحسین واعظ، در سال 860 ه‍. ق بدنبال دیدن خواجه سعدالدین کاشغری از کبار مشایخ نقشبندی که در همان سال درگذشته بود در خواب و دعوت خواجه از وی در آن خواب از او به خانه‌اش، کاشفی به هرات می‌رود در آنجا با جامی آشنا می‌شود و طریقت نقشبندیه را از جامی می‌پذیرد. فرزندش فخرالدین علی نیز به تصریح او را پیرو نقشبندیه می‌داند بنابراین شیعه بودن او ساختگی است. کاشفی مردی بود: عالم – آزاده – شاعر - نویسنده منجم و ریاضیدان - واعظی - راهنما و پاکیزه‌سیرت، از آثار اوست:

1- جواهر التفسیر لتحفة الأمیر بنام امیر علیشیر نوائی 2- جامع الستین در تفسیر سوره یوسف 3- تفسیر معروف حسینی یا مواهب عالیه 4- مختصر الجواهر خلاصه‌ای از جواهر التفسیر 5- روضة الشهدا در مصیبت کربلا (این کتاب در مجالس روضه‌خوانی خوانده می‌شود) 6- الخلاق محسنی 7- مخزن الانشاء در فن ترسل 8- انوار سهیل (تحریری از کلیله و دمنه) 9- اسرار قاسمی در سحر – طلسم – کیمیا 10– لوایح القمر 11- میامین المشتری 12- سواطح المریخ 13- لوامع الشمس 14- مناهج الزهزة 15- منابع عطارد 16- مواهب الزحل 17- بدایع الافکار 18- رساله حاتمیه درباره حاتم طایی 19- دو اختصار از مثنوی معنوی مولوی 20- فتوت نامه سلطانی درباره مراسم جوانمردی.

1. حسینی: سلطان حسین بایقرا حاکم هرات (875 تا 911 ه‍. ق) از سلاطین مشهور و دانش‌پرور و شعردوست تیموری مدرسه و کتابخانه‌یی در هرات بنا کرده بود که در آن بیش از ده هزار طالب علم بخرج وی سرگرم تحصیل بودند. مهمترین اثر آن سلطان بزرگ مجالس العشاق است که در آن از بحث مجازی و حقیقی سخن رفته است.
2. دولتشاه (وفات 900 ه‍. ق): امیر دولتشاه بن‌امیر علاءالدولة غازی سمرقندی اثر مهم وی تذکرة الشعراء مشهور به تذکره دولتشاه حاوی احوال 150 تن از شعرا و عده کثیری از سلاطین می‌باشد.
3. صفی (وفات 939 ه‍. ق): فخرالدین علی بن کمال الدین ملاحسین واعظ ملقب به صفی از واعظان مشهور شهر هرات و از صوفیان نقشبندیه و باجناق جامی از جمله آثار اوست: 1- رشحات عین الحیوة در شرح احوال مشایخ و بزرگان نقشبندیه از جمله جامی 2- لطایف الطوایف در قصص و حکایات درباره خلفا – علماء و.. 3- انیس العارفین متضمن نصایح و مواعظ و تفسیر بعضی آیات 4- حرزالامان من فتن الزمان در علم اسرار حروف و خواص و منافع آن 5- خواص و منافع آیات قرآن 6- منظومه محمود وایاز.
4. معین‌الدین اسفرازی: معین‌الدین محمد زمجی اسفرازی از دانشمندان مشهور قرن نهم ه‍. ق از آثار اوست: 1- منشآت اسفرازی 2- روضة الجنات فی أوصاف مدینة هرات (تاریخ و جغرافیای هرات و برخی از بلاد خراسان تا سال 899 از منابع بسیار خوب).
5. فضل‌الله بن روزبهان: امین‌الدین ابوالخیر فضل‌الله بن روزبهان بن فضل‌الله خنجی اصفهانی مشهور به خواجه مولانا یا امین از دانشمندان و مؤلفان و نویسندگان نامدار اواخر قرن نهم و نیمه اول قرن دهم هجری قمری بعد از قدرت یافتن صفویه به ماوراءالنهر می‌رود. آثار بسیاری دارد از جمله: 1- تاریخ عالم‌آرای امینی در تاریخ آق قویونلو و قدرت یافتن صفویه 2- بدیع‌الزمان فی قصه حی بن یقظان در شرح تدرج نفس ناطقه در مراحل حکمت نظری و عملی 3- کتاب ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل معروف به ابطال الباطل در رد شیعه و رد نهج الحق وکشف الصدق علامه حلی بسال 909 ه‍. ق در کاشان 4- شرح وصایای عبدالخالق نخجدوانی از مشایخ نقشبندیه بفارسی 5- مهمانخانه بخارا در تاریخ ازبک و جنگ‌های شیبانی خانی 6- سلوک الملوک در آداب مملکت‌داری مانند وظایف سلطان و قاضی و داروغه و... 7- شرح قصیده برده شرف‌الدین بوصیری بسال 921 ه‍. ق.
6. غیاث‌‌الدین جمشید بن محمود کاشانی (وفات 832 ه‍. ق): ریاضیدان – منجم – مخترع – حکیم از بزرگ‌ترین دانشمندان قرن نهم هجری قمری از اختراعات اوست: 1- جام جمشید (تلسکوپ) 2- یک نوع ماشین حسابگر یا کامپیوتر. از آثار اوست: 1- نزهة الحدائق فی کیفیة صنعة الإله المسماة بطبق المناطق: این کتاب درباره ساخت جام جمشید است که برای تقویم کواکب و تعیین عرضها و ابعاد آن‌ها از زمین و نیز تعیین احوال مختلف آن‌ها مانند رجوع و خسوف و کسوف و نظایر این‌ها ساخته شد. این دستگاه به استواسنج مشهور و کاشانی با آن طول واقعی جغرافیایی سیاره مریخ را محاسبه کرد. 2- ذیلی برکتاب  نزهة الحدایق درباره اختراع و کیفیت استعمال یک آلت نجومی بنام لوح الاتصالات موسوم به الالحاقات العشرة 3- مفتاح الحساب: بسیاری از قواعد هندسی و حسابی و جبر مانند لگاریتم – جدول‌های مثلثات – کسر اعشاری – محاسبه عدد پی در آن کتاب توسط کاشانی استنباط شده است. 4- خلاصه مفتاح الحسات بنام تلخیص المفتاح همراه با شرحی بر آن بنام تنویر المصباح فی شرح تلخیص المفتاح. 5- زیج خاقانی در تکمیل زیج ایلخانی خواجه نصیر طوسی بسال 816 برای شاهرخ 6- سلم السماء 7- محیطیه درباره نسبت قطر و محیط دایره 8- کمالیه 9- ابعاد و اجرام و....
7. صلاح‌الدین موسی مشهور به قاضی‌زاده رومی: هم عصر و همکار کاشانی: صلاح‌الدین موسی بن قاضی ملامحمود از ریاضیدانان و منجمان و دانشمندان بزرگ ایرانی قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری قمری است. وی همراه با کاشانی – ملاعلی قوشچی – معین‌الدین کاشانی – جلا‌ل‌الدین اسطرلابی از جمله بزرگ‌ترین دانشمندان سازنده رصدخانه معروف الغ بیک تیموری می‌باشند. از آثار اوست: 1- شرح اشکال التأسیس در هندسه تألیف شمس‌ الدین محمودبن اشرف سمرقندی از علمای قرن ششم ه‍. ق حاوی سی و پنج شکل از هندسه اقلیدسی 2- شرح مخلص در هیئت از آثار معروف محمودبن محمد چغمینی خوارزمی متوفای 745 ه‍. ق قاضی‌زاده دو شاگرد دانشمند بنام ابوزید شروانی و علاءالدین علی بن محمد سمرقندی معروف به ملاعلی قوشچی داشت.
8. علاءالدین علی بن محمد سمرقندی: معروف به قوشچی و ملاعلی قوشچی یا فاضل قوشچی متوفای 879 ه‍. ق از بزرگ‌ترین شاگردان قاضی‌ زاده رومی از اکابر ریاضیدانان و منجمان و مفسران و فقیهان قرن نهم ه‍. ق است. از طرف الغ بیک مأمور تکمیل رصدخانه سمرقند می‌شود. تکمیل کردن رصدخانه در سال 841 ه‍. ق توسط وی بپایان رسید. در سال 853 بدنبال کشته شدن الغ بیک بدست پسرش عبداللطیف به نزد اوزون حسن آق قویونلو در تبریز می‌رود. وی بدستور اوزون حسن برای عقد قرارداد صلح بین او و سلطان محمد فاتح عثمانی به اسلامبول می‌رود. در آنجا سلطان عثمانی او را با حقوق و مزایای بسیار با اعزاز و خواهش راضی به ماندن می‌کند. ملاعلی در مدرسه ایاصوفیه بتدریس می‌پردازد تا سال 879 که وفات می‌کند. آثار او در زمینه اسلام و علمی بسیار است از آن جمله است: 1- رساله فی علم المیمنه بفارسی که چند بار چاپ شده است و از کتب مهم درسی بوده است 2- رساله‌‌یی بفارسی در علم حساب 3- رسالة الفتحیة بعربی 4- شرح زیج الغ بیک بنام سلم السماء.
9. عبدالقادر بن حسین رویانی لاهیجی: به احتمال قوی همان نظام‌الدین عبدالقادر گیلانی (جیلانی) است. وی ریاضیدان و منجم بزرگ قرن نهم ه‍. ق است. اثر معروف وی: 1- زیج ملخص میرزایی بنام سلطان علی میرزا نواده سلطان ابوسعید تیموری می‌باشد. این کتاب در چهار مقاله است: در معرفت تواریخ. 2- در روش ستاره‌ها و موضوع ایشان در طول و عرض. 3- در معرفت اعمال نجومی و توابع آن. 4- در استخراج طالع.
10. رکن‌الدین شرف‌الدین حسینی آملی (800-860): از منجمان و ریاضیدانان بزرگ قرن نهم ه‍. ق از آثار معروف اوست: 1- زیج مفاتیح الاعمال 2- زیج جامع سعیدی بنام سلطان ابوسعید تیموری 3- پنجاه باب سلطانی در اسطرلاب بنام میرزا ابوالقاسم بابر.
11. خواجه کمال‌الدین ابوالفضائل مراغی 754-837 ه‍. ق: از موسیقی‌دانان بزرگ قرن نهم ه‍. از آثار معروف اوست: 1- جامع الالحان بفارسی در موسیقی و حاوی همه مسائل مربوط به آن علم 2- مقاصد الالحان 3- زبدة الادوار 4- کنزالالحان فی علم الادوار.

علاوه بر دانشمندان مذکور صدها دانشمند و شاعر دیگری نیز در دوران تیموری زندگی می‌کردند که به رسم اختصارنویسی از ذکر آن‌ها خودداری شد. در این باره تذکرة الشعرا دولتشاه و حبیب السیر میرخواند و مطلع السعدین سمرقندی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. همچنین از ذکر دانشمندان و شاعران ایرانی در درباره گورکانیان هند که به حق باید آن‌ها را نجات دهنده اصلی فرهنگ و ادب فارسی به حساب آورد خودداری شده است. نهضت گورکانیان هند در ادب فارسی نجات‌بخش واقعی علم و شعر و ادب ایرانی از زبونی و نابودی آن در نتیجه تسلط ترکان قزلباش و ملایان عرب‌نژاد و تربیت‌یافتگان تازیخوی آنان بود. پادشاهان و سپه‌سالاران و بزرگان گورگانی هند با دست و دل گشاده خریدار علم و ادب ایرانی بودند. همایون شاه، اکبرشاه، شاه‌جهان، اورنگ زیب، داراشکوه وزیران و دیگر بزرگان گورکانی اکثراً خود نیز عالم و شاعر بودند. اکبرشاه روز جمعه اول جمادی‌الاول سال 987 ه‍. ق در فتحپور به منبر رفت و ابیات زیر را می‌خواند:

خداوندی که ما را خسروی داد		دل دانا بازوی قوی داد
بعدل و داد ما را رهنمون کرد		بجز عدل از خیال ما برون کرد
بود وصفش زفهم و عقل برتر		تعالی شانه الله‌اکبر

 

در عصری که هرچه مربوط به ایران و ایرانی بود توسط صفویه به نابودی کشیده می‌شد، سلاطین عثمانی نیز همچون گورکانیان برای حفظ و گسترش فرهنگ و ادب فارسی از هیچ کاری خودداری نمی‌کردند، پذیرفتن آن همه دانشمند و شاعر از طرف عثمانی وگورکانیان شاهدی زنده بر این مدعاست: سلاطین عثمانی برای دانشمندان ایرانی در هندوستان و افغانستان هدایایی فرستاده، آن‌ها را به دربار خود عوت می‌کردند. بسیاری از سلاطین عثمانی با فارسی آشنایی داشتند و بدان زبان شعر می‌گفتند. از آن جمله سلطان سلیم اول (918-926 ه‍. ق) که در جنگ چالدران افسانه خدا بودن اسماعیل صفوی را در خاک دفن کرد، ابیات زیر را انشا کرده است.

در عاشقی دو دیده من چون گریستند		خوبان خجل شدند و همه خون‌گریستند
از غم بسوختند چون دیدند حال من		آنکه بر ملامت مجنون گریستند
در خنده خواندند بتان نامه‌ام ولی		آگاه چون شدند زمضمون گریستند
بر درد من ززخم رقیبان سنگدل		از دوستان زیاده چون جیحون گریستند
درفکرم ای‌سلیم که‌چون‌گشت‌حالشان		آنها که دور از آنان لب میگون گریستند

 

بن مایه:

تاریخ ایران پس از اسلام