علی بن ربن طبری

ابوالحسن (یا ابواسحاق) علی بن ربن (سهل) طبری از علمای بزرگ و نامدار اسلام است. او در شهر مرو و در سال 192 هجری قمری (مطابق 8- 807) متولد شده وی پسر یک عالم روحانی کلیمی و به ظاهر سریانی الاصل بوده است. قفطی و ابن ابی اصیبعه ربن طبیب و منجم (یعنی پدر علی بن ربن طبری) را یهودی می‏دانند.(1)

ربن طبری (پدر علی) هم طبیبی حاذق و در هندسه و انواع ریاضیات سرآمد بود و چندین کتاب از کتب حکمیه را از او نقل نموده اند. او وارد عراق شد و در سر من رأی (سامرا) وطن کرد. او در علوم سیاسی نیز رتبه ریاست و تقدم داشت. کلمه ربن که نام اوست و همچنین کلمات ربین و راب، اسماء متقدمین شریعت یهود (2) و به معنی سرور و معلم بزرگ بوده است. 3)

ابن ندیم در کتاب «الفهرست» می گوید:

«او برای مازیار قارن نویسندگی می کرد و چون به دست معتصم خلیفه مسلمان گردید و به معتصم نزدیک و دانش وی در دربار خلیفه ظاهر شد. بعدا متوکل او را از جمله ندمای خود ساخت.»

ابن ابی اصیبعه گوید: «وی مردی ادیب و معلم رازی در صنعت طب، و محل ولادت و نشو و نمای او، طبرستان بود.» (1)

قفطی می گوید: «در صناعت طب، فاضل و در طبرستان به خدمت ولات آنجا اختصاص می داشته و از علوم حکمیه، فن طبیعیات را ورزیده بود. در طبرستان فتنه ای روی نمود و از آنجا به ری رفت. محمدبن زکریا رازی آنجا به خدمت وی رسید و علمی بسیار از وی استفاده نمود.» (2)

اما آنچه صحیح به نظر می‏ رسد این است که او در 10 سالگی در حدود سنه 204 هجری قمری (مطابق 20-819  میلادی) با پدرش به خدمت مازیاربن قارن امیر طبرستان داخل شد و پس از گرفتاری و قتل مازیار در سال 224 هجری قمری (مطابق با سال 9- 838 میلادی) به ری فرار کرد و در زمان الواثق بالله (232-227 هجری قمری مطابق 846- 841 میلادی) در سامرا مقیم بود و در دوران این خلیفه اسلام را قبول کرد. بعدا کتاب معروف خود به نام کتاب الدین والدوله  را در جهت اثبات حقانیت دین اسلام و برضد دین نصاری نوشت و به نظر می رسد که در حدود سال 247 هجری قمری (مطابق 2- 861 میلادی) دیده از جهان فروبسته باشد. بنابراین یا توجه به سال وفات وی و سال تولد رازی نمی توان گفت که رازی شاگرد ربن طبری بوده است.(1)

آثار و تألیفات ربن طبری

کتب متعددی را به این حکیم نسبت داده اند که مهمترین و مشهورترین آنها، «فردوس الحکمه» است. دکتر تاجبخش، علی بن ربن طبری را یکی از چهار شخصیت بزرگ علمی یا چهار ابرمرد طب اسلامی می داند (علی بن ربن طبری، محمد زکریای رازی، علی بن مجوسی اهوازی و شیخ الرئیس ابن سینا) و کتاب فردوس الحکمه را نیز یکی از چهار رکن پزشکی اسلامی-ایرانی قلمداد می کند (فردوس الحکمه، الحاوی، کامل الصناعه و قانون). (3)

فردوس الحکمه در طبرستان نگاشته شد و در سال 236 ق در سامرا تکمیل شد. این کتاب اولین کتاب مهم طبی است که توسط مسلمانان و ایرانیان به زبان عربی نوشته شده است. این کتاب از روی چهار نسخه خطی موجود و به وسیله محمدزبیر صدیقی تصحیح و در سال 1922 در 620 صفحه در برلین به چاپ رسیده است. (3)

فردوس الحکمه نوعی دایره المعارف پزشکی می باشد که در آن علاوه بر طب از طبیعیات، حیوان شناسی، جنین شناسی مقایسه ای، گیاه شناسی، روان شناسی و فلسفه نیز بحث شده است. قسمت حیوان شناسی و داروهای حیوانی آن حاوی نکات ارزنده ای است. این کتاب شامل 7 قسمت (یا نوع)، 30 مقاله و 360 باب است. مؤلف از آثار بقراط، ارسطو، جالینوس و مترجمین بزرگ زمان خلفای عباسی بهره برده و علاوه بر این از منابع هندی و ایرانی نیز استفاده کرده است. مقاله چهارم، قسمت اول در 36 باب مربوط به شرح طب هندی است. (3)

در فردوس الحکمه در موارد متعددی اسامی گیاهان و داروها به زبان فارسی آمده یا ترجمه عربی کلمات فارسی ذکر شده که خود دلیل استفاده از منابع اصلی ایرانی است ازجمله سپستان، ورسیاوشان (پرسیاوشان)، رازیانج، ماءالکشک (آب کشک)، سازج فارسی (زاج فارسی)، فرنجمشک (ترنجمشک)، نانخواه، بزر کرفس، بادرنجبویه، زرنباد، کهربا، قرنفل را می توان ذکر کرد. (3)

همچنین در مقاله اول از قسمت اول و مقاله چهارم از نوع هفتم و باب پنجم از نوع هفتم در مورد حیوان شناسی و سرشت جانوران و نیز آبها و نباتات مطالبی آمده و مؤلف می گوید برخی از این نکات در کتب مندرج است، برخی را شنیده ام و برخی را به عیان مشاهده کرده ام. وی جانوران را از نظر تولیدمثل به چهار نوع تقسیم می کند:

1-    رحمی مثل انسان و غیره

2-    تخم گذار مانند طیور و ماهی

3-    اوساخی که از چرک و ریم بدن تولید می شوند مانند شپش و کک

4-  حیواناتی که همچون گیاه از خاک می رویند مانند ذراریح[1] (در این جا نظریه تولیدمثل خودبخودی مطرح است که تا عصر پاستور به آن اعتقاد داشته اند).(3)

بحث درباره منافع حیوانات یا استفاده از اعضای درونی و برونی آنها یکی از عناوین مهم و ارزشمند این کتاب است. برای مثال:

«اگر سر اسب و استر را بسوزانند، دود آن برای خروج جنین از رحم و ممانعت از خونریزی مفید است. زهره گاو برای بهبود زخمها کاربرد دارد. چکاندن خون کبوتر در چشم، برای دفع ناخنکهای چشمی و ضمادی که از ساییده عاج فیل و براده آهن تهیه می شود برای درمان بواسیر مفید است.»(3)

در فردوس الحکمه در مورد جلوگیری از بیماریهای واگیر گاو مطالبی خرافی آمده که یادآور تعویذ (دعای رفع چشم زخم)، حرز (دعای رفع شورچشمی) و نذر قربانی است که برای دفع چشم زخم و رفع شدن دیوان از سر حیوانات بکار برده می شده است. ابن ربن طبری می گوید: «اگر قسمتی از انیاب (دندانهای نیش) فیل را گرفته و آن را به ریسمان سیاهی متصل کرده و به گردن گاو ببندند حیوان را از بیماریهای ناشی از فساد هوا (موتان) حفظ می کند.»(3)

از این مطالب خرافی که با پزشکی آمیخته شده و نوعی تقویت روحی برای بیمار یا صاحب اوست به وجود بیماریهای واگیر گاو و دامپزشکی سنتی-خرافی در طبرستان قرن سوم هجری پی می بریم. البته این شیوه می تواند منشأ هندی نیز داشته باشد.(3)

فردوس الحکمه کتابی پر ارزش و نمایانگر طبی است که هنوز به تکامل خود دست نیافته و درمواردی استواری لازم را ندارد. این کتاب یک دوره کامل طب، بهداشت، تغذیه، فیزیولوژی، نشانی ها و درمان بیمار ها را دربردارد و در آن بیماریهای اندامهای مختلف بدن به دقت مورد بررسی قرار گرفته و داروها و شیوه های درمانی آن زمان یاد شده است. علی بن ربن تجربیات خود را در موارد متعددی در این کتاب ذکر کرده است (ازجمله به مسری بودن سل ریوی اشاره می کند). او کتاب خود را کناش (مجموعه مختصر طبی)، بحرالمنافع (دریای سودها) و شمس الادب (خورشید ادب) می داند. (3)

در این کتاب نظرات بسیاری از قدما ذکر شده و به خصوص از آثار مکتب هند (بصورت مستقیم یا غیرمستقیم) در آن مشاهده می شود. این کتاب همچنین شامل مطالبی از فلسفه و حکمت و نجوم و هیأت می باشد. فردوس الحکمه، یکی از کتب مبانی و نوشته ای معتبر برای تعیین خط مشی نگارش سایر کتب بوده و بسیاری از مؤلفان بعد از ربن طبری برای نوشتن متون خود از شیوه و رسم آن استفاده کرده اند. (1)

دومین کتاب معروف ربن طبری، «الدین و الدوله» است که در سال 1923 میلادی در انگلستان از روی نسخه کتابخانه جان ریلاند و همچنین در سال 1342 قمری (مطابق با 1923 میلادی) در چاپخانه المقتطف مصر به چاپ رسید. این کتاب در 144 صفحه به قطع وزیری و حاشیه دار می باشد و در پشت جلد چنین نوشته شده:

کتاب الدین و الدوله فی اثبات نبوه النبی محمد صلی الله علیه و سلم – تالیف علی بن ربن طبری و ساعده فیه جعفر الامام المتوکل علی الله امیرالمؤمنین (232-247 ه.) و در پشت جلد دیگر همین مطالب به زبان انگلیسی آمده است. (1)

سایر کتب ربن طبری عبارتند از:

تحفه الملوک، کناش الحضره، منافع الادویه والاطعمه والعقاقیر، عرفان الحیاه، حفظ الصحه، فی الرقی، فی الحجامه، کتاب فی الامثال والادب علی مذاهب الفرس والروم والعرب، عرفان المیاه، فی ترتیب الاغذیه و چند کتاب دیگر. (1)

منابع:

1-      نجم‌آبادی، دکتر محمود؛ تاریخ طب در ایران پس از اسلام، ‌انتشارات دانشگاه تهران

2-      قفطی؛ تاریخ الحکماء، ترجمه فارسی از قرن یازدهم هجری، به کوشش بهین دارایی، انتشارات دانشگاه تهران

3-      تاجبخش، دکتر حسن؛‌ تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران، جلد دوم، دوران اسلامی، انتشارات دانشگاه تهران