بانک داری در زمان هخامنشیان

 

ایرانیان در دوره هخامنشیان چک می کشیدند

 

چک از دستاوردهای بانکداری است و قدیمی‌ترین شواهدی که از چک و بانکداری در دست است، به دوره هخامنشیان می‌رسد.

به گفته دکتر «شیرین بیانی»، تاریخ‌نگار، بانکداری در دوره پیش از اسلام، به خصوص دوره ساسانی اهمیت زیادی داشته است. مراکزی همچون بانک‌های امروزی وجود داشته‌اند و در آنها کارهای بانکی از قبیل قرضه، برات، چک و ... صورت می‌گرفته است. قدیمی‌ترین شکل بانکداری را در بین‌النهرین در دوره هخامنشیان سراغ داریم که عمده ترین مرکز سکونت یهودیان بود و در آنجا یهودیان عهده‌دار امور بانکداری بودند. مدارکی هم از این ناحیه به دست آمده که کاملا حکم چک دارد. کلمه «بانک» هم در آن زمان مصطلح بود و لغت «چک» نیز از همان زمان متداول شده که تا امروز باقی مانده است. در نوشته‌های دوره ساسانی به زبان پهلوی لغت چک را داریم و همین واژه از ایران به زبان‌های دیگر جهان راه یافته است. مسلما چک در طول تاریخ روندی داشته است اما سیر روند آن را نمی‌دانیم. از دیگر امور مهم بانکی، برات است. برات چیست و از چه زمانی در ایران متداول شد؟

 دکتر شیرین بیانی که تخصص وی بیشتر تاریخ دوره مغول است، توضیح می‌دهد که برات همان حواله است.

در دوره مغول، از مرکز یا از مراکز ایالات «برات» می‌نوشتند و آن را به دست مامورانی می‌دادند. این ماموران با در دست داشتن حواله مورد نظر موظف می‌شدند باج یا عوارض یا وجه نقدی یا جنسی از کسی یا سازمانی یا جایی بگیرند. به این حواله برات می‌گفتند.

برات همچون موارد دیگر در دوره مغول روند خطرناکی پیدا کرد. هر دولتمدار یا محصل مالیاتی می‌توانست برات بنویسد. به این ترتیب، یک نفر ممکن بود از یک دایره یا شخص به خصوص چندین برات دریافت کند و موظف شود مطالبات مختلف جنسی یا نقدی این برات‌ها را پاسخگو باشد.

این مساله مثل موارد دیگر موجب اغتشاش‌ شد تا سرانجام با اصلاحات غازان‌خان یا به عبارتی اصلاحات خواجه رشید‌الدین فضل‌الله مسائل مربوط به برات را سامان داد.

دکتر بیانی معتقد است این اصلاحات را در واقع باید اصلاحات خواجه نامید. خواجه رشید‌الدین فضل‌الله که از زمان گیخاتو ارج و قربی بلند‌پایه نزد شاه یافته بود، در زمان سلطنت غازان‌خان تصدی کارهای خطیر را عهده‌دار شد و سرانجام به مقام وزارت رسید. وی که در علم و ادب و ملک‌داری سرآمد بود، در زمان صدارت اصلاحاتی را تنظیم کرد که بسیار مهم بود اما به نام سلطان وقت به اصلاحات غازانی معروف شد.

یکی از این اصلاحات که در امر اجتماع و اقتصاد تاثیر فراوانی داشت، محدود کردن استفاده ازبرات بود. وی استفاده از برات را قانونمند کرد و مشخص کرد که کدام سازمان‌های دولتی یا مالیاتی اجازه صدور آن را دارند. مجازات‌های خیلی سختی را هم برای تخلف از این امر در نظر گرفتند. اگر کسی غیر از افرادی که مجوز داشتند ، برات صادر می‌کرد، به مرگ محکوم می شد. مامور مالیاتی ( بیتکچی ) هم که برات غیر مجاز را نوشته بود، به قطع دست محکوم می‌شد. این مجازات‌ها واقعا هم اتفاق افتاده است و به گفته دکتر بیانی، تمام این موارد در «جامع ‌التواریخ» اثر بسیار مهم خواجه رشید‌الدین فضل‌الله همدانی در تاریخ مغول، ضبط است.

پس از این اصلاحات، برات به معنی واقعی کلمه به کار رفت و محصلان مالیاتی یا دیوان استیصاء یا هر جای دیگر در مواقع جنگ یا صلح برات می‌نوشتند و می‌فرستادند و کسی که برات را دریافت می‌کرد باید موارد خواسته شده را می‌فرستاد.

رواج پول کاغذی و برات و چک و شرکت‌های تجاری مشابه با شرکت های مضاربه‌ای در دوره مغول نشان می‌دهد این دوره از دوره‌های رونق بازرگانی در طول تاریخ بوده است. در این دوره، جاده مهم ابریشم که چین را به اروپا متصل می‌کرد و بسیاری جنگ‌ها بر سر این جاده شد، برای نخستین بار تحت یک حکومت واحد درآمد. به دنبال آن، دادوستدهای اقتصادی از راه این جاده صورت گرفت که بسیار برای مغولان اهمیت داشت. همچنین مراودات فرهنگی بسیاری از این مسیر انجام شد که همه این عوامل در پیشبرد اقتصاد و فرهنگ موثر بود.

برگرفته از 

تهران _ میراث خبرگروه فرهنگ، آرزو رسولی