راه باستانی دسپارت

راه باستانی دزپارت

   کوتاه ترین و نزدیک ترین راه ارتباطی خوزستان با مناطق مرکزی ایران ، راه موسوم به بختیاری می باشد که از مناطق صعب العبور بختیاری می گذرد. این جاده که با نامهای « دزپارت» ، « دسپارت» و « دسفارد» نیز شناخته  می شود و بخشی از آن سنگ فرش بوده ، جاده ای باستانی است که از دوره ی ایلامی  ساکنان دو سوی رشته کوه را در سرزمین فعلی بختیاری به هم متصل می کرد. در دوره هخامنشی ، اصفهان را به خوزستان (شوشتر – ایذه – اصفهان) مرتبط می ساخت. شاید هم وجه تسمیه آن از « پارتها – اشکانیان» گرفته شده و پادشاه اشکانی از همین مسیر به حوزه حکمرانی «الیمایی ها » نفوذ کرده و آنها را مطیع خود ساخت یا بعد از سرکوب الیمایی ها از همین جاده  رهسپار فلات مرکزی ایران شدند و عبور سپاه پارت از این جاده سبب گردید که نام پارت بر آن اطلاق گردد. در مقاطع تاریخی بعدی  با چنین نامگذاری هایی مواجه می شویم که عبور شاه و سپاهش از یک ناحیه در بختیاری سبب گردید تا آن ناحیه یا مکان به نام شاه مشهور گردد. مانند: « کول شاه»و... شاید هم در کنار این جاده دژ یا قلعه ای بود که زیر نظر و فرمانبر شاه پارت بود و به همین دلیل این جاده ، دزپارت نام گرفت. این جاده در متون مختلف  با نام های «نردبانی » ، « سلطانی» ،« اتابکی» ،«لینچ» و« بختیاری» یاد شده است.

 

  در دوران اسلامی به دلیل سازماندهی قیامهای بسیاری درکوههای بختیاری  و آسیب هایی که به این جاده وارد گردید ، از اهمیت این جاده کاسته شد. به عنوان مثال در سال 295 هجری قمری «عبدالله بن ابراهیم مسمعی» در حوالی اصفهان علیه خلیفه ی عباسی قیام نمود، حدود ده هزار کرد و غیر کرد او را یاری دادند وی سالیان زیادی با عمال خلیفه جنگید و برای اینکه از پیشروی ارتش خلیفه به فرماندهی «بدرالحمامی» از طریق جاده ایذه – اصفهان جلوگیری نماید، پل معروف «خر زاد» در حوالی ایذه را تخریب کرد. ( ابن مسکویه «تجارب الامم» ، 1376 :295  ؛ سفرنامه ابودلف با تعلیقات مینورسکی» ، 1353 : 151 )
وقتی آل بویه به قدرت رسیدند در قبال خدمات لرها،  در عمران و آبادانی مناطق بختیاری و شهر مهم آن ایذج بسیار کوشیدند و پل مزبور را تعمیر کردند و دوباره این جاده باستانی رونق خود را بازیافت. در کتاب «سفر نامه ی ابودلف» آمده است: «پل مزبور (پل ایذج) به دست مسمعی خراب شد ... سالیان دراز این وضع ادامه داشت تا آنکه ابو عبدالله محمد بن احمد القمی معروف به شیخ وزیر آل بویه (حسن رکن الدوله) آنرا تعمیر نمود . . . و پس از چند سال کار توانستند تاق پل را بسازند و می گویند هزینه ساختمان مجدد این پل بجز اجرت کارگران که بیشتر از دهات ایذج و اصفهان جلب شده بودند، 350000 دینار برایش تمام شد» (ابودلف «سفرنامه» ،1353  : 93 ؛  قزوینی ، 1373  : 302، 303 )
ابن بطوطه که در قرن هشتم  چند روزی در ایذه توقف داشت و از همین جاده به اصفهان مسافرت کرد از رونق این راه باستانی می گوید که به دستور اتابک در منازل مختلف کاروانسراهای ساخته شده بود که « مدرسه » نامیده می شد و اسباب راحتی مسافران فراهم بود. وی در این باره می نویسد : « در هر یک از منازل این کوهستان زاویه ای است که مدرسه می نامند و مسافر که به آنجا می رسد غذای او و علوفه مرکبش را حاضر کنند و احتیاجی به مطالبه دادخواست خود مسافر نیست .  . . و این جمله از محل اوقاف اتابک تامین می گردد.» (ابن بطوطه ، 1371 :241) به همین دلیل در این دوره این جاده ، به راه « سلطانی » و « اتابکی » شهرت دارد.
با ورود انگلیسی ها به مناطق جنوبی کشور و تسلط آنها بر سلسله قاجار ، علاقمند گردیدند تا از طریق خاک بختیاری به بازارهای داخلی ایران دسترسی پیدا کنند. برای رسیدن به این هدف مهم بسیار کوشیدند. اما خوانین بختیاری  نگران بودند که انگلیسی ها از طریق این جاده به منطقه بختیاری نفوذ کنند و آنها را  کنترل و برایشان ایجاد محدودیت ومزاحمت کند. برای رفع این نگرانی، در سال 1895 میلادی « پریس » کنسول انگلیس در اصفهان به بختیاری اعزام گردید تا ضمن مذاکره با خوانین به آنها اطمینان داده و آنها را از نگرانی خارج سازد.  وی ابتدا یکی دوبار بصورت خصوصی با اسفندیار خان و حاجی علی قلی خان دیدار و گفتگو کرد. بخصوص علی قلی خان از احداث جاده بسیار استقبال کرد.  پریس سپس با خوانین به مذاکره نشست  ، علی قلی خان سردار اسعد که نقش سخنگوی خوانین را ایفا می کرد علاقمندی خود را به ایجاد جاده کاروان رو  نشان داد.  « سرانجام قرار داد اعطای امتیاز جاده شوشتر – اصفهان بوسیله کلنل پیکوت وابسته نظامی سفارت انگلیس در تهران تنظیم و با موافقت مشیرالدوله وزیر امور خارجه و اسفندیارخان سردار اسعد ، محمد حسین خان سپهدار و حاجی علی قلی خان در بیست و سوم آوریل 1897 به امضاء رسید.

امتیاز این جاده به برادران « لینچ » داده شد( اگرچه به ظاهر خوانین بختیاری صاحب امتیاز بودند) که صاحب شرکت  « کشتیرانی در دجله وفرات بغداد و بصره » بودند و بسیار تمایل داشتند که مجوز کشتیرانی در رودخانه کارون را اخذ نمایند و از طریق جاده بختیاری مال التجاره ی خود را به اصفهان و فلات داخلی ایران حمل کنند.  قرارداد  احداث ، بهره برداری و نگهداری جاده در ده ماده  در تاریخ 21 ماه مه 1898 میلادی بوسیله پریس کنسول انگلیس  در اصفهان تنظیم و تحریر گردید و  نماینده شرکت لینچ و چارلز هاردینگ شارژ دافر سفارت انگلیس در تهران آن را امضاء و به مهر اسفندیار خان سردار اسعد ، محمد حسین خان سپهدار و حاجی علی قلی خان ممهور گردید. بر اساس این قرارداد  تمام کارهای بازسازی جاده و ایجاد کاروان سرا و تاسیسات مورد نیاز به برادران لینچ واگذار گردید و خوانین بختیاری نیز موظف شدند علاوه بر تامین کارگر ، تامین امنیت جاده را نیز بر عهده گیرند. و در پایان هرساله شش درصد از درآمد حاصله را به کمپانی لینچ بپردازند. بدنبال آن کار بازسازی جاده و احداث تاسیسات مورد نیاز آن آغاز گردید و در 14 دسامبر 1899  کار نصب پل معلق روی رودخانه کارون به پایان رسید. و جاده مورد بهره برداری قرار گرفت (  گارثویت ، 1375 : 122 )
مسیر جاده از شوشتر آغاز و با طی کردن گل گیر ، مورد فل ، ایذه ، پل شالو ، دهدز ، مرواری ،گندمکار ، دوپلان و ناغان به اصفهان منتهی می شد. بنابر نوشته گارثویت « قرارداد بختیاری – لینچ نقطه عطفی در روابط بریتانیا و عشایر جنوب غربی ایران بود .... بریتانیا موفق شد که نفوذ خود را به طور گسترده ای در مناطق بختیاری و قبایل عرب تحت نفوذ شیخ محمره  توسعه و گسترش دهد.» ( گارثویت ، 1373: 188 )   در حقیقت قرارداد لینچ سبب گردید تا خوانین بختیاری بطور رسمی با انگلیسی ها رابطه برقرار کنند. در این دوره راه باستانی دزپارت با نامهای « لینچ » و « بختیاری » شناخته می شود.
دزپارت ، یکی از ایل راههای اصلی ایل جلیل بختیاری شاخه هفت لنگ نیز می باشد  که از حوالی شهر کرد آغاز و به حدود ایذه در گرمسیر به طول 250 کیلو متر منتهی می گردد. مدت زمانی که هفت لنگ ها ، ایل راه خود را می پیمایند بین 16 تا 25 روز محاسبه نموده اند. این‌ راه‌ ، نقاط‌ عشایری‌ شهرستان‌های‌ اردل ، بروجن ، شهرکرد و فارسان در استان‌ چهار محال‌ و بختیاری وشهرستان‌های‌ ایذه‌، رامهرمز و قسمتی‌ از مسجد سلیمان‌ و حومه‌ اهواز در خوزستان را به‌ یکدیگر مرتبط ‌می‌سازد. طول‌ راه‌ مزبور از چغاخور تا مناطق عشایری غرب و جنوب ایذه‌ حدود  250 کیلومتر است‌. مناطق و روستاهای‌ مهم‌ این‌ مسیر عبارتند از:چغاخور، گلوگرد، ناغان‌ دهنو، دوپلان‌، گندمکار ، سرخون‌، شلیل‌ ، پل و عمارت مرواری در استان‌ چهار محال‌ و بختیاری‌ و چات‌، دهدز ، پل شالو ، سراک و شهرایذه‌ در استان‌ خوزستان‌. عشایر طوایف دورکی به خصوص زراسوند و اسیوند و طوایف چهراز ی ، مشایخ ، شاخه دینارانی  و گله داران چهارمحالی از این مسیر استفاده می کنند. در دوپلان دو شاخه اصلی جاده یعنی مسیر جونقان – تنگ درکش ورکش(خان اوی ) - اردل – بهشت آباد – تنگ گورمیرزا  –  دوپلان و مسیر ناغان – دوپلان با هم تلاقی پیدا می کنند. 
در دهدز شاخه ای از این ایل راه به کوه سفید و دشت منتهی می شود.در سرخون شاخه ای از این جاده به هلوسعد(هلیساد) ، بوگر ، ارمند و لردگان و خونمیرزا  می رود.در نزدیکی گندمگار شاخه ای از این جاده از طریق «کاسه کاسه » ، «سرتنگ » به دامنه های شمالی کوه کره و دیناران می رود.در دوپلان شاخه ای از این جاده به سمت شرق و ارتفاعات سرتنگ ، چهراز به سبزه کوه ادامه پیدا می کند.
بعد از پیروزی انقلاب در سالهای 1368- 1367 جاده ماشین رو ایذه و شهرکرد به بهره برداری رسید و مجدداً این جاده باستانی پررونق و تبدیل به یکی از محورهای مهم ارتباطی گردید. در سال 1388 با بهره برداری از جاده لردگان – ایذه و آبگیری سد کارون 4 بخش عمده ی این جاده نقش و جایگاه خود را از دست داد و مسیر ایذه ، لردگان و بروجن جایگزین گردید و برای عشایر بختیاری دشواری های ایجاد گردید.

نوشته شده توسط آزادمردان بختیاری