قافیه

  قافیه[1]در لغت از پی­رونده را گویند و در اصطلاح کلمه­ای است که در آخر بیت شعر واقع شود و بر آن شعر عام گردد.[2] در­ واقع قافیه به حروف مشترکی گفته می­شود که در واژه­های پایانی قرینه­های شعر منظوم تکرار می­شود؛ واژه­هایی که این حروف مشترک در آن­ها آمده است «کلمات قافیه» نامیده می­شوند.
ای ساربان آهسته ران کارام جانم می­رود
وآن دل که با خود داشتم با دلستانم می­رود
من مانده­ام مهجور از او بیچاره و رنجور از او
گویی که نیشی دور از او در استخوانم می­رود
در واژه­های پیش از ردیف (می­رود) در پایان مصراع اول و مصراع­های زوج، حروف (انم) تکرار شده است. این حروف مشترک «قافیه» نام دارد و واژه­های (جانم، دلستانم، استخوانم) که این حروف مشترک در آن­ها آمده است «کلمات قافیه» هستند.
زیبایی و تأثیر قافیه را به­طورکلی می­توان در این زمینه­ها دانست: تأثیر موسیقایی، کمک به تنظیم فکر و احساس شاعر، استحکام شعر، جدا کردن مصراع­ها و بیت­ها، کمک به شاعر با تداعی معانی در آفرینش مفاهیم نو و....[3]
در شعر سنتی قافیه، اجباری و ردیف که پس از قافیه می­آید، اختیاری است. شعر سنتی زبان فارسی «مقفی» (قافیه دار) است. اگر شعری علاوه­بر قافیه آخر مصراع در وسط مصراع هم قافیه داشته باشد به آن قافیه، قافیه درونی و به آن شعر، شعر مسجع می­گویند. قافیه از مشخصات شعر است، ولی گاهی در نثر هم دیده می­شود.
از حیث تاریخی ظاهرا در اشعار قدیم فارسی، قافیه وجود نداشته است. بهار احتمال می­دهد که قافیه اولین­بار در نوعی شعر که آن­را «ترانگ» می­گفته­اند، راه یافته باشد.[4]
قافیه، قسمت تکرار­شونده از کلمه‌هایی است که در نظم و شعر تکرار می‌شود، به شرط آن­که قسمت تکرارشونده جزئی از کلمه­ی قافیه باشد و به آن الحاق نشده باشد. اما اگر کل کلمه و نه جزئی از آن تکرار شود به آن ردیف می‌گویند.
هجای قافیه
هجایی از کلمه که آخرین واک آن، واک روی باشد، هجای قافیه نام دارد. در کلمه­ی «شکستم» هجای قافیه «کست» است. در کلمه­ی «آمد» هجای قافیه «مد» است. در کلمات یک هجائی، کلمه­ی قافیه و هجای قافیه یکی است.[5]

روی
به آخرین واک (کوچکترین واحد آوایی زبان) اصلی کلمه­ی قافیه «روی» (مجری) می­گویند. روی آخرین حرف قسمت اصلی کلمه­ی قافیه است؛ مانند «ه» در کلمات ماه و راه. برای تعیین روی باید واک­های زاید بر اصل کلمه را کنار گذاشت. این تک­واژه­ها (کوچک­ترین واحد معنی­دار زبان) عبارتند از: نشانه­های جمع، ضمایر متصل، شناسه­ی فعل، نون مصدری و پسوندها.
کلمات قافیه در حرف روی مشترکند. هرگاه بعد از روی، حرف یا حروفی آمده باشد، آن حرف یا حروف نیز باید عینا تکرار گردند؛ از این­رو می­توان حرف روی را به­وسیله­ی قافیه­های شعر، به ­آسانی تشخیص داد؛ مثلا هرگاه قافیه شعری «خفتند» و «گفتند» باشد، روی «ت» است، چون شناسه­ی «ند» عینا تکرار شده است. روی بر دو گونه است:
روی متحرک: به روی­ای که بعد از آن مصوت آمده باشد «روی متحرک» می­گویند. در کتب سنتی فارسی به روی متحرک «روی مطلق» یا «روی موصول» و به کلمه­ی قافیه­ای که دارای روی موصول باشد «قافیه­ی موصوله» می­گفتند.
روی ساکن: به روی­ای که بعد از آن مصوت نباشد «روی ساکن» می­گویند. در این صورت روی، هم واک اصلی و هم آخرین واک کلمه­ی قافیه است. در کتب سنتی قافیه، به روی ساکن «روی قید» می­گفتند.[6]

حروف قافیه
حروف قافیه به دو دسته تقسیم می­شوند:
الف) حروف پیش از حرف روی:
«قافیه در اصل یک حرف است و چهار آن را تبع
چهار پیش و چهار پس، این مرکز آن­ها دایره
حرف تأسیس و دخیل و قید و ردف آن گه روی
بعد از آن وصل و خروج است و مزید و نایره»
1. تأسیس: الفی را گویند که با فاصله یک حرف متحرک پیش از حرف روی می­آید؛ مانند: حرف الف در قاصر و ماهر.
2. دخیل: حرف متحرکی که میان الف تاسیس و حرف روی می­آید.
3. ردف: (ردف اصلی و ردف زاید: ردف مرکب.)
· ردف اصلی: مصوت­های بلند که با فاصله­ی یک حرف ساکن یا بدون فاصله از حرف روی می­آیند؛ مانند: مصوت الف در یاد و شاد.
· ردف زاید: حرف ساکنی که بین مصوت­های بلند و حرف روی قرار می­گیرد (ردف مرکب مانند: وخ در دوخت و سوخت).
4. قید: حرف ساکنی که بدون هیچ واسطه قبل از حرف روی آمده باشد؛ مانند: س در دست و بست.

ب) حروف بعد از روی:
1. وصل: حرفی که بلافاصله بعد از روی می­آید؛ مانند: م در سوختم و افروختم.
2. خروج: حرفی که بعد از حرف وصل می­آید؛ مانند: م در سوختیم و افروختیم.
3. مزید: حرفی که پس از حرف خروج می­آید؛ مانند: ش در سوختیمش و افروختیمش.
4. نایره: حرف یا حروفی که پس از مزید بیاید؛ مانند: ان در سوختیمشان و افروختیمشان.

حرکات قافیه
«رس و اشباع و حذو و توجیه است
باز مجری و بعد ازوست نفاذ»

1. رس: در لغت به معنای آهسته و پنهانی وارد کاری شدن است، و در اصطلاح قافیه، فتحه­ی قبل از الف تأسیس را گویند.
2. اشباع: در لغت به معنی سیر کردن است و در اصطلاح حرکت حرف دخیل را گویند.
3. حذو: در لغت به معنی مقابل است و در اصطلاح قافیه، حرکت پیش از ردف اصلی و قید را گویند؛ مانند: ضمه در گُفت و خُفت.
4. توجیه: حرکت پیش از روی ساکن را گویند؛ مانند: فتحه در گذَر و سحَر.
5. مجری: حرکت حرف روی متحرک را گویند؛ مانند: فتحه بعد از حرف (ر) در خبرَم و سرَم.
6. نفاذ: حرکت حرف وصل و سایر حروف بعد از آن­را گویند؛ مانند: فتحه­ی م در سوختیمَش و افروختیمَش.[7]

قواعد قافیه
شعر فارسی تابع سه قاعده است؛
1. هر یک از مصوت­های «الف» و «و» به ­تنهایی می­تواند قافیه قرار گیرد.
2. هر مصوت با یک یا دو صامت بعدش قافیه قرار می­گیرد.
3. اگر در آخر واژه­های هم­قافیه یک یا چند حرف الحاقی بیاید، آن­ها نیز باید مشترک باشند.[8]

موسیقی در شعر:
1. بیرونی (عروض)
2. درونی (بدیع لفظی 3

3 معنوی (بدیع معنوی(
4. کناری (قافیه(

قافیه­ی درونی
قافیه­ی درونی واقع شدن کلمات هم‌قافیه در میانه‌ی سطور یا مصراع‌های شعر را قافیه‌ درونی گویند. در ادبیات فارسی، به شعری که دارای قافیه­ی‌ درونی [9] است، شعر مسجع و مسمط نیز می‌گویند. برای مثال:
ای ساربان منزل مکن جز در دیار یار من
تا یک زمان زاری کنم بر ربع و اطلال و دمن
ربع از دلم پر خون کنم، اطلال را جیحون کنم
خاک دمن گلگون کنم، از آب چشم خویشتن
معزی
یار مرا، غار مرا، عشق جگرخوار مرا
یار تویی، غار تویی، خواجه نگه‌‌دار مرا
مولوی
رعایت قافیه­ی درونی، ضرب­آهنگ (ایقاع) و موسیقی شعر را قوی­تر می­کند.[10]

عیوب قافیه
اساتید فن عیوب قافیه را در دو قسم بیان کرده­اند: عیوب ملقبه و عیوب غیر ملقبه. عیوب ملقبه­ی قافیه بر چهار نوع است: اقوا، اکفا، سناد، ایطا، شایگان.[11]
عیوبی که برای قافیه­ی شعر فارسی به پیروی از عیوب قافیه در شعر عرب برشمرده­اند، در حقیقت جزو عیوب قافیه­ی شعر فارسی محسوب نمی­شود؛ به این­ دلیل که آوردن کلمه­هایی مثل «بَر» با «دُر» و «فردوسی» با «طوسی» غلط است و شاعران این­ها را هم­قافیه نمی­دانند. تنها موردی که در فارسی تا حدی معمول است، شایگان است.[12]
شایگان معادل فارسی ایطای جلی است و آن قافیه کردن نشانه­های جمع است؛ مانند «رخان» و «زلفکان»، «خوبان» و «رندان» در بیت­های زیر:
شب سیاه بدان زلفکان تو ماند
سپید روز به پاکی رخان تو ماند
دقیقی[13]
در وفای تو مشهور خوبانم چو شمع
شب­نشین کوی سربازان و رندانم چو شمع
حافظ [14]
عیوب غیرملقبه، عیب­های قافیه­ای را گویند که قدما بر آن نامی برنگیزیده­اند. ساکن بودن روی در مصراعی و متحرک بودن در مصراع دیگر، از این نوع عیوب است. عیوب غیرملقبه فراوان است؛ از جمله قافیه­ی معموله.

قافیه­ی معموله
قافیه­ی معموله یا قافیه­ی معمولی قافیه­ای است که در آن کلمه­ی مرکبی را مانند کلمه­ی بسیط در نظر بگیرند؛ یکی از حروف آن­را روی قرار دهند و آن­را با کلمه­ای بسیط قافیه کنند.
چراغ روی ترا شمع گشت پروانه
مرا ز حال تو یا حال خویش پروا، نه
حافظ [15]

قافیه­ی مصنوع
در عروض و قافیه، اصطلاحی به نام قافیه­ی مصنوع[16] داریم؛ چنانچه یکی از دو کلمه­ی قافیه در تلفظ تغییر کند تا بتواند با قرینه­ی خود هم قافیه بشود، آن­را قافیه­ی مصنوع گویند، مثل دو کلمه­ی «سالخورد» و «کرد» در بیت زیر:
چه گفت آن سراینده سالخورد
چو اندرز انوشیروان یاد کرد
در مثال فوق «سالخورد» به صورت «سالخَرد» تلفظ می­شود.[17]

قافیه­ی خطی
قافیه بر مبنای زبان، یعنی صورت ملفوظ حرف یا حروف است نه مکتوب. با این همه شاعران علاوه­بر رعایت وحدت موسیقی قافیه که از راه گوش حس می­شود، وحدت نوشتاری را که از راه چشم حاصل می­شود نیز رعایت کرده­اند؛ گرچه حروف (ز) و (ض) در فارسی تلفظ یکسانی دارند اما به­ سبب اختلاف شکل خطی در قافیه با هم به­کار نمی­روند. با این­ همه بعضی شاعران قافیه خطی را رعایت نکرده­اند.[18]
چه مصر و چه شام و چه بر و چه بحر
همه روستایند و شیراز شهر

ردالقافیه
صنعت ردالقافیه در علم بدیع، دوباره آوردن قافیه مصراع اول قصیده یا غزلی در آخر بیت دوم است، مانند:
بر لشکر زمستان نوروز نامدار
کرده است رأی تاختن و عزم کارزار
و اینک بیامده است به پنجاه روز پیش
جشن سده طلایه نوروز نامدار
منوچهری دامغانی[19]

انواع قافیه
قافیه به­ اعتبار تقطیع و به اجماع اهل عرب و فارس، پنج نوع است:
1. مترادف: ترادف در لغت به معنی پیاپی شدن است و آن قافیه‌ای است که دو حرف ساکن پیاپی باشد؛ مانند: یار.
2. متدارک: تدارک در لغت به معنی دریافتن است و آن قافیه‌ای است که دو حرف متحرک و یک حرف ساکن باشد؛ مانند: خِرد.
3. متکاوس: در لغت به معنی انبوهی است و در اصطلاح قافیه‌ای است که چهار حرف متحرک و یک حرف آخر ساکن باشد؛ مانند: بزنمش.
4. متواتر: تواتر در لغت به معنی پیاپی شدن است و آن متحرکی است که در دو طرفش حرف ساکن باشد؛ مانند: درکش.
5. متراکب: متراکب در لغت به معنی برهم نشستن است و آن قافیه‌ای با سه حرف متحرک و ساکنی در آخر است؛ مانند: فکند.
بعضی این الفاظ را القاب قوافی گویند و بعضی حدود قافیه گویند.

قافیه­ی محجوب
آن است که در وسط قافیتین، فاصله­ای واقع شود؛ و آن کلمه­ی فاصله را حاجب خوانند؛ مثال:
چشم دولت، ز سواد قلمت، گشت منیر
باغ دانش، ز سحاب کرمت، گشت نضیر
سلمان ساوجی
قافیه­ای را که دارای حاجب است قافیه محجوب می­نامند.[20]

قافیه در شعر نو
شاعران نو­پرداز برای قافیه اهمیت زیادی قائلند چنان­که نیمایوشیج درباره­ی قافیه می­نویسد: «اگر قافیه نباشد چه خواهد بود؟ حباب تو خالی. شعر بی­قافیه مثل آدم بی­استخوان است. ...هنر شاعری در قافیه­سازی است».[21] اما ضوابط قافیه در شعر نو، نضج درستی نگرفته است و آنچه در این­ مورد گفته شده است بیشتر جنبه­ی ذوقی دارد.[22]
در شعر نو از آنجا که طول مصراع‌ها و بیت‌ها یکسان نیست و کلمه­ی قافیه با نظم مشخصی تکرار نمی‌شود، قافیه به شکل سنتی آن وجود ندارد. شاعران نوگرا نیز از قافیه در شعرهای‌شان استفاده می‌کنند؛ اما این قافیه بدون قاعده­ی از پیش تعیین­شده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. احمد شاملو در مصاحبه با ناصر حریری در ­این­باره می‌گوید: «می‌توان از قافیه توقع ارجاع‌دهندگی داشت، یعنی خواننده را بی‌درنگ از طریق قافیه به کلمه­ی خاصی که مورد ­نظر است توجه داد. حضور نامنتظرش می‌تواند در القای موسیقائی شعر هم بسیار کارساز باشد؛ حتی در پاره­ای موارد تمام بار ساختاری شعر را به ­دوش می‌کشد».[23]


پی نوشت:

[1]. .Rhyme
[2]. میرزا، نجفقلی؛ دره­ی نجفی، تهران، فروغی، 1362، ص 64.
[3]. شفیعی کدکنی، محمدرضا؛ موسیقی شعر، تهران، توس، 1358، اول، ص 49.
[4]. داد، سیما؛ فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران، مروارید، 1371، اول، ص 227.
[5]. شمیسا، سیروس؛ نگاهی تازه به بدیع، تهران، میترا، 1383، اول، ص 30.
[6]. شمیسا، سیروس؛ آشنایی با عروض و قافیه، تهران، فردوس، 1369، چهارم، ص 90.
[7]. میرصادقی(ذوالقدر)، میمنت؛ واژه­نامه­ی هنر شاعری، تهران، کتاب مهناز، 1376، دوم، ص 199.
[8]. وحیدیان کامیار، تقی؛ وزن و قافیه شعر فارسی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1369، دوم، ص 94.
[9]. Internal Rhyme.
[10]. میرصادقی(ذوالقدر)، میمنت؛ پیشین، ص 203.
[11]. مسگرنژاد، جلیل؛ مختصری در شناخت علم عروض و قافیه، تهران، دانشگاه علامه­ی طباطبایی، 1370، اول، ص 263.
[12]. وحیدیان کامیار، تقی؛ پیشین، ص101.
[13]. عباسی، حبیب­الله؛ عروض و قافیه، تهران، ناژ، 1381، اول، ص 165.
[14]. شمیسا، سیروس؛ آشنایی با عروض و قافیه، پیشین، ص 123.
[15]. میرصادقی(ذوالقدر)، میمنت؛ پیشین، ص 206.
[16]. .Synthetic Rhyme
[17]. داد، سیما؛ پیشین، ص 231.
[18]. وحیدیان کامیار، تقی؛ پیشین، ص 99.
[19]. همایی، جلال­الدین؛ فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران، توس، 1361، دوم، ص72.
[20]. کاشفی سبزواری، حسین؛ بدایع­الافکار فی صنایع­الاشعار، تهران، مرکز، 1369، اول، ص 129.
[21]. وحیدیان کامیار، تقی؛ پیشین، ص102.
[22]. شفیعی کدکنی، محمدرضا؛ پیشین، ص 191.
[23]. حریری، ناصر؛ «نقش قافیه» درباره­ی هنر و ادبیات گفت و شنودی با احمد شاملو، تهران، آویشن و گوهرزاد، ۱۳۷۲، سوم.

برگرفته از :

شیرین ادب