دیوبند و زیناوند در اسطوره ی تهمورث شاهنامه فردوسی

در شاهنامه ی فردوسی، یکی از ویژگی های تهمورث مسخّر کردن دیوان و آموختن خط و خواندن و نوشتن زبان های دیگر در عهد اوست ولی در تمامی متون معتبر دوره ی باستان و میانه زبان فارسی، ویژگی مشترک تهمورث دیوبندی و زیناوندی است و ذکری از آموزش خط و خوانش زبان های دیگر به میان نیامده است. در این پژوهش، سعی شده است تا به این پُرسش اصلی پاسخ داده شود که ویژگی آموزش خط و خواندن و نوشتن از سوی دیوان چگونه و از کجا وارد منابع مورد استفاده فردوسی شده و علت یا علل زبانی و تاریخی و ریشه شناختی این ویژگی از کجا سرچشمه گرفته است.

                              

مقدمه:

در شاهنامه ی فردوسی آمده است که تهمورث دیو بند پسر هوشنگ بود. پس از پدر به تخت نشست و به موبدان و دلیران گفت که جهان را از دیوان پاک کند.وی را فرّ ایزدی بود از این رو بر اهریمن سوار شد و او را در تسخیر خود آورد. دیوان که چنین دیدند بشوریدند امّا تهمورث با گرز گران بسیاری از آنان را بکشت و دیگران تسلیم شدند و پوزش خواستند و وعده کردند که نوشتن و خواندن را به تهمورث بیاموزند.

در گزارش اوستا چنین است که تهمورث دارای دو صفت است، یکی دیو بند و دیگری زیناوندی که معنی آن دارنده ی زین و سلاح است. در این گزارش آمده که تهمورث از ایزد باد(وایو) می خواهد که وی را بر همه دیوان و پریان و مردمان چیره سازد و اهریمن به پیکر اسبی درآمد و تهمورث به مدّت سی سال بر او سوار شد و بر کرانه زمین بتاخت.

در بندهشن آمده که تهمورث برادر جمشید است و اهریمن را سی سال در بند داشت و بر او زین نهاد و هر روز سه بار گرد گیتی می گشت و بر سر وی گرز پولادین می کوفت و چون از گردش جهان باز می گشت او را در بند می کرد و او جز زخم گرز گران و خواب خوراکی نداشت(مشکور:1347) چنانکه از گزارش اوستا و بندهشن بر می آید سخنی از خط آموختن تهمورث به میان نیامده است و در هر دو گزارش بر دیو بند بودن و زیناوندی تهمورث تأکید شده است. اکنون این پرسش به میان می آید که چگونه به روایت فردوسی دیوان به تهمورث خط و زبان های دیگر را آموختند.

 پیشینه ی پژوهش

 در کتاب «مجمل التواریخ و القصص» تصحیح ملک الشعراء بهار(1318) آمده است که، «تهمورث زیباوند: معنی زیباوند آن باشد که سلاح تمام دارد و او را دیو بند نیز گویند در شاهنامه چنان است که پسر هوشنگ بود.»

و در جای دیگری از این کتاب درباره ی پادشاهی تهمورث آمده که، «وی دیوان را مسخر کرد، و در عمارت بیفزود و اول نوشتن و خواندن در عهد او بود، دیوان تعلیم کردند و بسیاری جانواران اهلی کرد و ...»

 در کتاب «تاریخ پیامبران و شاهان» از حمزة بن حسن اصفهانی با ترجمه دکتر جعفر شعار(1367) نقل شده است: «تهمورث زیباوند: زیباوند یعنی مرد با سلاح تمام، ولی شهر بابل و قهندز مرو را ساخت. در برخی از کتابها آمده است که او کردینداد را که یکی از هفت شهر مدائن بود بنا کرد، و به گمان من این کلمه تصحیف کرد آباد است که دستان در آنجا بود.»

ملک الشعرای بهار در حاشیه ی کتاب «مجمل» گوید:

«معنی زیباوند تمام سلاح است، چه زین به زبان پهلوی به معنی اسلحه است و وند علامت نسبت و تملک و مکان و گمان می رود دیوبند مصحف و مقلوب زیناوند باشد چه در مأخذ کهنه کلمه دیوبند دیده نشده است.»

بررسی و تحلیل داده ها:

 گمان می رود که افزوده شدن خویشکاری تهمورث را- آموزش خط از دیوان- باید از منظر فراهم آورندگان داستانهای شاهنامه برای فردوسی جست و جو کرد. بر اساس اطلاعاتی که داریم بسیاری از داستانها و اسطوره ها و حماسه ها از منابع ایرانی از جمله از زبان فارسی میانه اشکانی و یا فارسی میانه زردشتی- پهلوی- به فارسی دری ترجمه شده  و در اختیار شاعر قرار گرفته است از جمله می توان به داستان«ایادگار زریران» اشاره کرد که بطور کامل در شاهنامه نقل شده است. صفت تهمورث در شاهنامه ی فردوسی و منابع منثور دیگر به صورتهای گوناگون دیوبند(devband ) ، زیناوند(zenavand) ، زیباوند(zebavand ) ، دین وند(denvand) و دنباوند( denbavand) با بررسی صورت های گوناگون فوق و با توجه به قواعد آوایی این کلمه به صورت (zen ) به کار رفته است و بعد ها در صورت واژگانی زین، زین افزار و زندان مورد استفاده قرار گرفته است. قواعد آوایی زبان های دوره ی باستان حکایت از آن دارد که/z/  اوستایی معادل/d/ فارسی باستان است، به عنوان مثال zasta در اوستایی به صورت dasta  و به همین ترتیب zarayah  به صورت drayah  و    zanبه صورت dan  به کار رفته است. بدین ترتیب می توان حکم کرد که قرائت پهلوی واژه ی zen   به صورت den بوده باشد. بدین ترتیب، صورت zenavant (زِناونت) از زبان اوستایی است که خود از دو بخش- zaena – (زَاِنَ) به معنی سلاح و بخش دیگر –vant   پسوند دارندگی ساخته شده و صورت های denawand  (دِناوند) و  denbawand (دِنباوند) معادل همین کلمه در شاخه غربی زبان های ایرانی باستان یعنی فارسی باستان و فارسی میانه زردشتی – پهلوی- می تواند بود، امّا باید دید که صورت های دیوبند و زیباوند چگونه ساخته شدند.

در فارسی باستان کلمه ی dipi  به معنی نوشته یا کتیبه از زبان سومری  قرض گرفته شده و در دوره ی میانه به صورت deb/dib در واژه های گوناگون به کار رفته است، از جمله  ( debanدِبان) که نام مجموعه نوشته های مانی است و نیز در واژه های دبستان و دبیر دیده می شود. بعدها با ابدال واج b  به w  به صورت دیوان(مجموعه نوشته ها) پدید آمده است. به نظر می رسد که چیره شدن تهمورث بر دیوان(موجودات اهریمنی) – در اوستایی daeva   (دَاِوَ) و در دوره ی میانه dew و صورت جمع آن –dewan (دِوان) و کلمه ی deb  به معنی نوشته و نیز تصحیف کلمه ی deb  سبب اصلی پیدایی این موضوع شده باشد.خط پهلوی و شیوه ی املای واژه ها این احتمال را تقویت می کند زیرا هر سه کلمه deb و dew و den  رابه یک صورت املایی در خط پهلوی می توان نوشت، از آن رو که واجهای  w و n در این خط نشانه واحد دارند و گذشته از آن(b) تبدیل و جابجایی واج b به w در زبان فارسی هنوز جزو قواعد آوایی آن به شمار می آید.

گمانه دیگری که در میان است آنکه در هندوستان نام خط سنسکریت devangari  (دِوَناگری) است که بخش اول آن همین کلمه دیو است که در آنجا در اصل به معنی خدا بوده و بعدها در ایران دگرگونه شده است. بدین ترتیب معنی آن می شود خطی که منشأ الهی دارد و وابسته به او است. شاید از گذشته های دور چنین مفهومی در میان مردم رواج داشته است،  اما خط هندی از حدود قرن 7 میلادی رواج عام پیدا کرده یعنی آغاز دوره ی اسلامی و احتمال این موضوع و رواج آن از راه خط و نام گذاری آن ضعیف به نظر می رسد1.

نتیجه گیری:

درتمام منابع دوره ی باستان و دوره ی میانه ی زبان فارسی و متعاقب آن در منابع تاریخی اوایل دوره ی اسلامی، خویشکاری اصلی تهمورث سلاح دار بودن است. از بررسی صورت های گوناگون دیوبند، دین وند و زیناوند و زیباوند می توان نتیجه گرفت که کلمه ی دیوبند تصحیف کلمه ی دین وند است زیرا در خط پهلوی برای واج w  وn یک نشانه وجود دارد. از سوی دیگر، صورت  دین وند معادل زینوند یا زیناوند در زبان اوستایی است، چه واج z اوستایی معادل و برابر واج dدر فارسی باستان است. پیدایی صورت های زیباوند و دیناوند در متون تاریخی دوره ی اسلامی مؤید همین نکته است.

غلبه و تسخیر تهمورث بر دیوان(موجودات اهریمنی) در شاهنامه سبب تصحیف کلمه دین وند به دیوبند شده و در نهایت گمان می رود که در دورانی پیش از سرایش شاهنامه آمیختگی معنایی میان dewanدِوان(موجودات اهریمنی) و debanدِبان یا dewanدِوان(مجموعه نوشته ها)پدید آمده بود و فردوسی هم از این سنت متعارف پیروی کرده است.

 

پی نوشت:

1-    از افاضات شفاهی استاد ارجمند دکتر محسن ابوالقاسمی در کلاس درس شاهنامه فردوسی در سال تحصیلی 1366-1367 در دانشگاه تهران

دیوبند و زیناوند در اسطوره ی تهمورث شاهنامه فردوسی

 دیوبند و زیناوند در اسطوره ی تهمورث شاهنامه فردوسی

برگرفته از :

دکتر مجتبی منشی زاده

بن مایه گان پارسی:

-  ابوریحان بیرونی، آثار الباقیه، ترجمه ی اکبر دانا سرشت، امیرکبیر، 1363.

- تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمه ی دکتر جعفر شعار، امیر کبیر، 1367.

-   تفضلی، احمد، واژه نامه ی مینوی خرد، تهران، 1348.

-  فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، بر اساس چاپ مسکو، به کوشش سعید حمیدیان، تهران، قطره، 1379.

-کریستین سن، آرتور، کیانیان، ترجمه ی دکتر ذبیح الله صفا، تهران، 1336.

-مشکور، محمد جواد، ایران در عهد باستان، تهران: امیر کبیر،1347.

- مجمل التواریخ و القصص، تصحیح ملک الشعراء بهار، کلاله خاور، 1318.

-معین، محمد، مزدیسنا و ادب پارسی، جلد های اول و دوم،تهران:1338-1363.

بن مایه گان انگلیسی:

Boyce,M;Acta Iranica9,9a: Belgium:1975-1977.

Jackson, A, V.W.; An Avesta Grammer; Stuttgart:1992.

Kent,R.G.; Old Persian: Grammar, text, Lexicon; New, Haven, Connecticut 1953.

Mackenzie, D.N.; A concise Pahlavi Dictionary; London: 1971.