خط و کتابت مانوی

چکیده

خط و کتابت یکی از افتخارات ایران زمین است که از دیرباز تاکنون پیوسته مورد عنایت هنروران و صاحب‏نظران قرار گرفته است.

انتخاب مانویان ازین روست که مانویت یکی از پایه‏گذاران هنر کتابت و تذهیب است.نگارگر نور ایران‏ باستان،ازین اعجاز برای بیان دیدگاه عرفانی بهره گرفته است.در حقیقت اهمیت مانویت در هنر ایران ازین روست که به هنر نقاشی و کتاب‏آرایی نوعی اصل اخلاقی بخشیده،آن را زنده نگه داشته و شیوه‏ای سنتی و قراردادی در آن پدید آورده است.

مقدمه

یکی از عمده‏ترین آیین‏های قدیمی در ایران باستان،مانویت است که در زمان ساسانیان،توسطمانی‏ پایه‏گذاری شد.

مانی،بنیان‏گذار و مروج آیین روشنی،برای آنکه آیین خود را جهانی کند،عناصر بومی ملیت مختلف‏ را به عاریت گرفته و در آیین خود گماشته بود.همچنین برای درک بهتر مردمان هر نقطه،به زبان آن‏ منطقه به تبلیغ و تشریح آیین‏اش می‏پرداخت.

برخلاف سنت شفاهی رایج ساسانیان در ایران،مانویان یکی از ابزار مهم تبلیغی خود را کتابت‏ می‏دانستند،زیرا از این طریق بهتر می‏توانستند آموزه‏های خویش را گسترش دهند و مروجان نیز ناگزیر سنجیده‏تر سخن می‏گفتند.

جالب‏ توجه اینکه،پیروان مانی به آثار نوشتاری بسیار اهمیت می‏داده‏اند.هیچ آیینی نیست که این‏ همه آثار از آن باقی‏مانده باشد.به هر زبانی از آنها آثاری به جاست.از جمله:دست‏نوشته‏های قبطی‏ -فارسی میانه و پارتی-سغدی-چینی-ترکی(اویغوری)و نظایر آنها.و این دال بر وفور نویسندگان‏ و روشنفکران توانا در این کیش است.

مانی هنر را در خدمت مذهب به کار بسته بود.در حقیقت،پیام‏آور روشنی دنیای باستان دریافته بود که چگونه کلمه و تصویر را به هم آمیزد و در جهت تبلیغ آیین‏اش،به کار گیرد.مانی ذوق هنری خود را در تعالیم آیینی‏اش سازماندهی کرده و از هنر در راستای تزئینات خط و کتابت برای اشاعه تفکرات‏ مذهبی خود بهره گرفته بود.

خط و مکتب مانویان

برخلاف سنت شفاهی رایج زمان ساسانیان در ایران،کتابت یکی از ابزار مهم تبلیغی مانویان در طول‏ حیاتشان بود.زیرا از این طریق بهتر می‏توانستند آموزه‏های آیینی خود را گسترش دهند و مروجان نیز ناگزیر سنجیده‏تر سخن می‏گفتند.آثار اصیل و مجموعه آیینی مانوی شامل هفت کتاب است که به‏ زبان بومی مانی-سریانی آمیخته به گویش ادسایی-از شاخه‏های آرامی شرقی نوشته شده‏اند.شاید علت انتخاب این زبان بدین سبب بوده است که در آن زمان،زبان سریانی زبان مهم بین النهرین بود و اهمیتی به سزا داشت و چون مانی آیین خود را جهان شمول می‏دانست،با این مهم،سعی بر اثبات خود داشته است.

البته سید حسن تقی‏زاده درباره مانی و آیین او معتقد است:

«مانی مخترع خط جدیدی هم بوده دارای حروف مصومه که کتب مانویان پارتی زبان و پارسیک زبان‏ و سغدی زبان و غیره به آن خط(که سابقا آن را استرنجلو نامیده‏اند)و مشتق از سریانی و ساده‏تر است‏ نوشته شده است»(تقی‏زاده،۱۳۲۸:۱۷).

لازم به ذکر است که این خط کمک زیادی در درک خط پهلوی ما کرده است،زیرا که چه بسیاری از کلمات ایرانی که در خط پهلوی معروف غامض و مشکوک بود،وقتی که در آن خط دیده می‏شود که‏ خالی از هزاروش و روشن و غیرقابل اشتباه است،صحیح خوانده می‏شود،(تقی‏زاده،۱۳۲۸:۱۷).

به‏ هرحال،تنها کتابی که به زبان فارسی میانه نگاشته شده،کتابی است که به نام«شاپورگان»که در آن‏ چکیده اندیشه‏های خود را برای شاپور اول ساسانی بیان کرده و آن را به شاپور اول اهدا کرده است. علت تألیف شاپورگان به زبان فارسی میانه این بوده است که سخنور با ذکاوت روحانی قصد داشته‏ برای پیشبرد تعالیم خود،با به کار بردن زبان امپراتوری جدید که همان زبان سلسله ساسانی بوده‏ احترام خویش را به فرمانروای جدید(شاهپور اول)ثابت کند(ویدن‏گرن،۱۳۷۶:۱۰۲).

طبق گفته ابن ندیم در الفهرست کتاب‏های مانی به شرح زیر است:

سفر الاسرار-سفر الجباره-فرائض نیوشایان فرائض گزیدگان شاپورگان سفر الاحیا-فرتماطیا۱ مشهورترین کتاب مانی آردهنگ‏۲است که در فارسی ارتنگ و ارژنگ خوانده می‏شود و سراسر تصویری است و شامل تصاویر عجیب و غریب و افسانه‏ای و درهم و برهم و پرشاخ و برگ با جزئیات و پیچیدگی‏های خاص بود و در آن نگاره‏هایی به قلم مانی درباره کیهان شناخت و تغییر آن‏ آمده بود.

مانی تمام اساطیر مانوی،داستان آفرینش و اصول اعتقادی آیین خود را در این کتاب به تصویر کشیده‏ است.وی بر این باور بود که سخنانش باید به‏گونه‏ای بیان شود که برای همه مردم قابل فهم باشد. کتاب ارژنگ را می‏توان ابتکار مانی برای تکمیل آموزش آیین خود به توده مردم به‏ویژه کم‏سوادان و کم دانشان دانست.در فرهنگ فارسی دکتر معین آمده است:

«وی برای اینکه اصول آیین خود را به بی‏سوادان بیاموزد،آنها را با تصاویر زیبا در کتاب‏های خود جلوه‏گر می‏ساخته است و به همین سبب وی را مانی نقاش می‏گفتند.»

جالب‏توجه اینکه،پیروان مانی به آثار نوشتاری بسیار اهمیت می‏داده‏اند.هیچ آیینی نیست که این‏ همه آثار از آن باقی‏مانده باشد.به هر زبانی از آنها آثاری به جاست.از جمله:دست‏نوشته‏های قبطی‏ -فارسی میانه و پارتی-سغدی‏۳-چینی-ترکی(اویغوری)و نظایر آنها.و این دال بر وفور نویسندگان‏ و روشنفکران توانا در این کیش است.

در آغاز سده ۲۰ بسیاری از نوشته‏های چینی در ترکستان چین،پیدا شد.در میان دست‏نوشته‏ها آثار مانوی نیز به چشم می‏خورد و نشان می‏داد که مانویان تا سده‏های میانه در ترکستان به نوشتن آثار خود ادامه می‏داده‏اند.

تزئینات کتاب‏های مانوی

تزئینات و نوشته‏ها در کتاب‏های مانوی،آنها را منحصر به فرد نموده است.وجه بارز و مختص‏ مانوی‏ها در ارائه کتاب‏هایشان ارتباط بسیار نزدیک بین نوشته و تصویر است.آنها برای نقطه‏گذاری‏ یک لکه سیاه می‏گذاشتند و دور آن را یک بیضی با رنگ صورتی یا نارنجی می‏کشیدند و گاهی هم به‏ جای لکه،گل زیبای رنگارنگی می‏گذاشتند.به دلیل این ویژگی یگانه در نقطه‏گذاری، دست‏نوشته‏های مانوی فورا با یک نگاه شناخته می‏شود.

در کتب خطی مانوی تزئینات گلدار بعضی اوقات از عنوان فراتر رفته و همه حاشیه صفحه را فرا می‏گیرد و این طرحی است که برای سنت هلنی که حاکم بر تزئینات اروپایی و آسیای غربی است، بیگانه است(پوپ،بی‏تا:۱۴)حروف آغازین نوشته‏ها بزرگ‏تر و بالاخص با یک شکل هنری یا تزئین‏ خاص نوشته می‏شد،مثلا اطراف آنها گل و بته یا شاخ و برگ می‏کشیدند.

از طریق جوامع بین النهرین بود که مانویان ارتباطات خود را با همه آسیای غربی و شاید آفریقا حفظ کردند و از طریق تعدادی اشیاء که در تورفان پیدا شده ارتباط با قیطون هم معلوم شده است.بنابراین هنر مانوی یک هنر منزوی نبوده و تا دشت‏های آسیایی پیش رفته،اما تعیین جایگاه واقعی آن به خاطر پیچیدگی مراحل و انتقال‏های هنری که از ویژگی‏های قرون وسطی است،ممکن نیست؛ضمنا ویژگی‏هایی در هنر مانوی یافت شده که در قرون بعد مجددا در دیگر هنرها و در کشورهای دورتر از منطقه اویغور ظاهر می‏شود.برای مثال،عنوان یک دست‏نوشته برای اولین بار با حروفی بسیار بزرگ‏تر از حد معمول و با رنگ‏های روشن،اکثر مطلا و همیشه با مرز و فاصله زیاد که تشکیل نوارهای در

اهتزاز،شاخه‏هایی با انارهای بزرگ و انواع گل،از آن گل‏هایی که سنت آگوستین،مانویان را برای بد به‏ کار گرفتن مفاهیم عالم خلقت سرزنش می‏کند،نمایش داده شده است.نمونه‏های گلدار دیگر به‏عنوان‏ زمینه دست خط با گل‏هایی که در نوشته فرو نمی‏رود،یا آنها را نمی‏پوشاند،دیده می‏شود.از این نمونه‏ها در دست خطهای کوفی خراسان در مسجد خرگرد یا مقبره سنگ بست در عصر محمود غزنوی یا در قبر شاهزاده دیده می‏شود.همان مفاهیم تزئینی گرچه در فرم‏های محدودتر در دست خطهای قبطی قرن‏ هشتم یا نهم یافت شده و در تضاد کامل با سبک میناتور غرب است.چون تحت‏تأثیر ژرمن‏ها که قصد تبدیل حروف به شکل حیوان یا درهم پیچیدن استادانه آن را داشتند،است(پوپ،بی‏تا:۱۴).

۱-بخشی از نوشته‏های طلاکاری شده به همراه‏ دورگیری‏های چند رنگ‏ smpk ،موزه ایندیش کانتس،برلین،و sbpk ، برلین-برندنبورگیش آکادمیک ویزنشافتن،تورفان، برلین

کتاب کلز

از نسخ خطی غربی می‏توان به«کتاب کلز»اشاره کرد که وجه بارز این کتاب،طرز صفحه‏بندی با حروف سرآغاز است.بدین معنا که در اکثر صفحات،اولین حرف از اولین کلمات یک بند [پاراگراف‏]بسیار درشت‏تر نگاشته شده و شکل حیوان یا انسان در آن گنجانده شده است.نزدیکی‏ این حروف سرآغاز با دست‏نوشته‏های مانوی موجود کاملا هویداست.

۲-نمونه‏هایی از کتاب آرایی کتاب کلز

شیوه رومانسک

در قرن یازدهم میلادی در اروپا شیوه‏های محلی متنوعی در مصورسازی کتب پدید آمد که همه را تحت عنوان رومی‏وار(رومانسک)می‏نامند.شیوه‏های رومانسک متداول در انگلستان را«نورمان» می‏خوانند.یکی از نمونه‏های برجسته آن در زمینه مصورسازی«کتاب مقدس وین چستر»است که‏ از مشخصات عمده این کتاب وجود حروف سرآغاز بسیار درشت است،تا آن حد که گاهی یک‏ صفحه را اشغال می‏کند،و همچنین مملو از عناصر تزئینی است‏۵٫

همچنین در اواخر قرن ۱۲ در نسخه‏های خطی قرون وسطی بیشتر از ورق طلا استفاده می‏شد.

مطلا کاری کتب مانویان

شایان ذکر است،از مشخصات بارز کتاب آرایی مانوی استفاده از فلز طلا در تزئینات و حاشیه‏ها و جلد کتاب بوده است،به‏طوری که در برخی روایات نقل می‏کنند:«وقتی که چهارده کیسه بزرگ از این کتب سوخت از میان آتش طلا و نقره جاری شد»(پوپ،بی‏تا:۹).

به این ترتیب مانوی‏ها سنت خوشنویسی را ادامه دادند،به‏طوری که بعدها مشرق زمین به خاطر آن‏ مشهور شد.با این حال آنها مانند خوشنویسان اسلامی اجازه نمی‏دادند نوشته آن‏قدر تزئین شود که‏ اصل با عنصر تزئینی مخلوط شود.نوشته‏ها و از جمله عنوان‏ها همیشه خوانا باقی می‏ماند،مقایسه‏ یک صفحه دست‏نوشته مانوی با یک صفحه دست‏نوشته زینتی کوفی این نکته را روشن می‏سازد. گاهی اوقات عنوان یک فصل به نظر می‏رسد که از تحولات بعدی حکایت می‏کند(ویدن‏گرن، ۱۳۷۶:۱۴۶).در واقع تصویر و متن از نظر محتوایی هم خوانند و این بدان سبب است که نقاشی در خدمت کتاب آرایی است.

به‏هرحال آنچه مسلم است آنکه،تصاویر و خط خوب در میان کتب مانویان معمول بوده است. نقاشی صفحات کتاب مانویان تنها نمونه قدیمی نقاشی ایران است.

«تذهیب کاری‏های کتاب‏های مذهبی نزد مانویان رواج بسیار داشته و در حقیقت صحنه‏ای از نمایش‏ آزاد کردن نور و روشنایی به شمار می‏رفته است.در این راه مانویان برای نمایش روشنایی در آثار خود از فلزات گران‏بها بهره جویی می‏کردند»(تجویدی،۱۳۷۵:۳۲).

کسلر درمانی ذکر کرده است:کتاب‏های مانوی نه تنها با دقت نوشته و به زیبایی مصور می‏شد،بلکه

در سایر موارد نیز به شکلی ممتاز تهیه می‏شد.نویسنده دانشمند و عالم،جاحظ(فوت ۸۵۹ م) می‏گوید که یک بار ابراهیم سندی به او گفت:ای کاش زندیق‏ها این همه به صرف هزینه روی اوراق‏ تمیز و سفید و مصرف مرکب براق و اهمیت قائل شدن برای خوشنویسی و زحمت دادن به کاتبین‏ متمایل نبودند.چون حقیقتا هرگز ورقه‏ای که بتواند با برگی از کتاب آنها و خطی که با خط کتاب‏های‏ آنها رقابت کند ندیده‏ام(ویدن گرن،۱۳۷۶:۱۴۷).

الجحیز نویسنده‏ای کثیر التألیف و مسلمان است که به بیشترین نمونه فعالیت هوشمندانه علاقه‏مند است(وفات ۸۶۹ م،۲۵۵ هجری)و یک مباحث خود با ابراهیم ابن السندی را ضبط کرده،او می‏گوید: باعث خرسندی است که زنادقه‏[مانویان‏]در صرف پول برای کاغذ مرغوب و مرکب سیاه-درخشان‏ به منظور تهیه بهترین دست‏نوشته به وسیله بهترین خطاطان اشتیاق دارند،من تاکنون کاغذی‏ مرغوب‏تر یا دست خطی زیباتر از آنچه آنها در کتاب‏هایشان به کار برده‏اند،ندیده‏ام.باوجود علاقه‏ای که به پول دارم و از صرف آن بیزارم،به منظور نشان دادن علاقه‏ام به یادگیری هرچه بیشتر که دلیلی بر اصالت روح و آزادی آن از مسومیت دیوانگی است،حاضرم برای کتاب سخاوتمندانه‏ خرج کنم.اما جحیز بیشتر به محتوای کتب علاقه داشت تا کارهای هنری‏شان و می‏گوید که به‏ ابراهیم چنین پاسخ داده:«صرف هزینه گزاف جهت کتب زندیقیان با مخارج مسیحیان در کلیساهایشان قابل مقایسه است و ما می‏توانیم این امتیاز را به زندیقیان به خاطر ادبیات خوب و شوق‏ ایشان به پراکندن آن بدهیم.اما ای کاش کتاب‏هایشان شامل گفتارهای اخلاقی یا فلسفه و منطق یا دستورات پیامبران بود،یا به مردم هنرهای مختلف و کارهای دستی و راه حصول معاش یا تجارب یاد می‏داد و یا مقالاتی درباره کارهای عملی یا علوم اجتماعی یا هر موضوع فرهنگی یا معنوی برای بشر حتی باوجود ایراد و خطا می‏بود.

اما به عوض اینها کتاب‏هایشان فقط از امور مذهبی صحبت می‏کند و هدفی جز تمجید از مرام خود ندارند،بنابراین مخارج گزاف با مخارج مجوسان برای آتشکده‏هایشان یا مسیحیان برای‏ صلیب‏های طلایی‏شان یا هندوان برای نگهبانان بودایی‏شان قابل مقایسه است.اگر آنها واقعا مشتاق‏ دانش بودند،مانعی در راهشان نبود،چون کتاب‏هایی در مورد خرد فراوان است و مسیر دانش راحت‏ و مشهود است.پس چرا آنها درست مثل مسیحیان که مخارج هنگفتی صرف پرستشگاه‏های خود می‏کنند،پولشان را صرف کتاب‏های مذهبی‏شان می‏کنند؟»(پوپ،بی‏تا:۸)

آگوستین نیز در کتاب خود(در رد فاوست،فصل ۱۳ بند ۶ و ۱۸)از نسخ دست‏نوشته عالی و ممتاز مانوی در قطع‏های بزرگ صحبت می‏کند(ویدن گرن،۱۳۷۶:۱۴۷)و در آن از صحافی محکم و تزئینات آن سخن می‏گوید(پوپ،بی‏تا،۸)ارزش این قبیل نوشته‏ها و کتاب‏ها به خاطر قشر طلای‏ ضخیمی که در مینیاتورهای گرداگرد صفحات به کار می‏رفت افزون‏تر می‏شد(ویدن گرن، ۱۳۷۶:۱۴۷).

دست‏نوشته‏های مانوی کهن مانوی نمونه ممتاز و راستین هنر کتاب‏نگاری است(کلیم کایت،۱۳۸۴:۳۳). جنس ورقی که بر روی آن می‏نوشتند،ابریشم،چرم و کاغذ بود.برای نوشتن بر روی چرم بیشتر از چرم گوساله و گاهی هم از چرم معمولی استفاده می‏شد.ابریشم به نظر می‏رسد که در دوران‏ اشکانی‏ها و ساسانی‏ها و تنها در میان طبقات بالا به کار می‏رفته و در نتیجه اسناد رسمی دربار بر روی‏ ابریشم بوده،اما گویا آگوستین در مغرب زمین تنها به دست‏نوشته‏های روی پوست گوساله برخورد کرده است.زیرا در این‏باره می‏گوید:«همه آن پوست‏های زیبا را»کاغذ از بروسونتیا یا علف چینی‏ [برگ خیزران‏]و به ندرت از کنف تهیه می‏شد.مسلما تا آن زمان هنوز کاغذ از پنبه تهیه نشده بود. تولید زیاد کاغذ به احتمال قوی از ملزومات کار تبلیغات بودایی در شرق ایران و آسیای مرکزی بوده‏ است.همچنین عقیده بر این است که سغدی‏ها اولین قومی بودند که کاغذ را در مقدارهای زیاد در سغد و شرق ترکستان تهیه می‏کردند(کلیم کایت،۱۳۸۴:۱۴۹).

نوشته‏ها معمولا با مرکب سیاه‏۶که قطعا کیفیت مرغوبی داشت و قرن‏ها در برابر رطوبت و شرایط اقلیمی مقاومت کرده،نوشته می‏شد.نی و قلم مو وسیله کتابت بوده،خصوصا قلم‏مو که نزد سغدی‏ها و اویغوری‏ها به وفور برای کتابت به کار گرفته می‏شد.

ترتیب نوشتن متون نیز در نهایت دقت انجام می‏شد،یک صفحه کتاب با تمامی سطح آن از نوشته‏ پوشیده می‏شد،یا به دو ستون و یا بیشتر تقسیم‏بندی می‏گردید.

عنوان‏ها احتمالا درشت و رنگی و در هر طرف مقاله که شرح آن می‏رفت گذاشته می‏شد.گل‏ها و تزئینات اطراف آن از همان رنگ نوشته بود،اما نقطه‏گذاری‏ها با رنگ‏های متضاد و به صورت خط و نقطه انجام می‏گرفت.

برای اجتناب از یکنواختی گاهی سطرهایی به رنگ دیگر که معمولا ارغوانی بود،بین دو سطر سیاه‏ رنگ معمولی نوشته می‏شد.همچنین برگ‏های دست‏نوشته رنگارنگی وجود داشت که روی هریک

از آنها دوازده سطر را به دو ستون شش سطری با رنگ‏های متناسب تقسیم می‏کردند.جلد کتاب‏ها بنابر الگوی اروپایی غالبا بخش ذی قیمت کتاب بود.گوشه‏های جلد،اغلب با عاج و یا چرم لعاب داده‏ و یا با پوست گوساله پوشیده می‏شد،جلد عبارت بود از صفحه‏ای مقوایی که با قابی از یک ورقه‏ ضخیم طلا و یا صدف لاک‏پشت تزئین می‏شد(کلیم کایت،۱۳۸۴:۱۵۰).

لوکک نیز درباره متون مانوی می‏نویسد:متن به‏گونه‏ای مرتب شده که فضای کامل صفحه را با سطور کامل پر می‏کند،یا آن را به دو ستون موازی یا بیشتر تقسیم می‏کند که اغلب به سطرهای قرمز پر رنگ‏ یا قرمز مایل به زرد محصور می‏شده است.سطرها گاه به رنگ خاکستری روشن و از مرکب هندی‏ رقیقی بوده…عنوان،تقریبا در همه‏جا شامل یک جمله طویل به رنگ روشن در چندین صفحه‏ پی‏درپی بوده است…گل‏ها یاچین و شکن‏هایی که اغلب گرد عنوان می‏آمد،همیشه هم رنگ‏اند،اما گاهی با نقطه‏ها و خطوط ممیز به رنگ متمایز دیگری تغییر می‏کرده است.آنها[کاتبان‏]برای رفع‏ یکنواختی سطرهایی که با مرکب مشکی نوشته می‏شده‏اند،بسیار راغب بودند که با آوردن چند سطر رنگی،بیشتر به رنگ سرخ ارغوانی،آن را دل‏انگیزتر کنند(کلیم کایت،۱۳۸۴:۷۲).

یوگومونره دوویلار درباره جنس کاغذهای مورد استفاده مانویه می‏نویسد:

مرغوب‏ترین کاغذ ترکستان از boehmeria nivea (سفید چون برف)و brussonetia ساخته‏ می‏شد که با کنف و اغلب با الیاف پنبه آمیخته بود.از ابریشم و کاغذ پوستی نیز برای تحریر استفاده‏ می‏شد.مانویان از بهترین مرکبی که غیرقابل محو شدن بود،استفاده می‏کردند،ولی آنها را به تنهایی‏ به کار نمی‏بردند،بلکه در هر صفحه‏ای عنوان و یا بخشی از متن را با مرکب رنگی می‏نوشتند،مثل‏ رنگ‏های قهوه‏ای،نارنجی،آبی‏تیره،آبی‏روشن،قرمز و سبز.شکل کتاب‏ها هم فرق می‏کرد؛بعضی‏ از متون را بر روی تومارهای بلند vellum کهن‏۷می‏نوشتند.برخی دیگر نیز مثل پوتی( poti )هندی‏ بود و در یک یا دو سر کاغذ میله چوبی قرار داشت و کاغذ بر روی آن میله،لوله می‏شد.بالاخره کتبی‏ نیز بودند که همسان غربی به کار می‏رفتند و این نوع کتب معمولا کاربرد عمومی داشتند.جلدآرایی‏ آنها،عالی و طراز اول بود…(پوپ،۲۸-۱۳۷۸:۲۹).از بازمانده کتاب‏های مکشوف در آسیای مرکزی‏ پیداست که پوشش بیرونی کتاب‏ها از برگ زر و مزین به مینیاتورهای بسیار بوده است(پوپ، ۱۳۷۸:۳۳).

این جلد به لحاظ فن و نقش مایه‏های تزئینی شبیه جلدهای همزمان مصری بود(پوپ،۱۳۷۸:۲۹).

اشعار و ادبیات مانویان

آثار مانوی یعنی آثاری که پیروانش نوشته‏اند بسیار زیاد است و از جمله این آثار شعرهایی به زبان پهلوی‏ اشکانی است،مانند دو مجموعه شعر که مضمون آنها،هبوط روح است.مانوی‏ها خیلی پیش از سنایی و با یزید بسطامی چنین مضامینی را پرورانده‏اند،و این اشعار در قرن دوم هجری کشف شده است؛زمانی که‏ مانوی‏ها از طریق تاجیکستان و آسیای مرکزی به چین می‏روند و پناهنده می‏شوند.آنها تا قرن نهم میلادی‏ در شهر تورفان کتابخانه‏های عظیم داشته‏اند و همین متون یاد شده و متون بسیار دیگری روی چرم در کتابخانه‏های آنان به دست آمده است.از این گذشته،در آن زمان به‏ویژه در خاورمیانه،هنر شفابخشی و معجزه از درجه بالایی برخوردار بود؛هنری که مانی از آن بی‏بهره نبود.او پزشک و حکیمی توانا بود.

استعدادهای هنری و ادبی مانی به طرز شگفت‏آوری متنوع بود.او در همه رشته‏های مختلف ادبیات‏ شرق تسلط کامل داشت.نه تنها در غزل و حماسه بلکه در توصیفاتش از جدال بین دنیای نور و ظلمت.اگر دنیای خاورمیانه به طبقه‏بندی ادبیات آشنا بود می‏بایست او را یک درام‏نویس بنامد. موعظه‏های او به شکل ستایش‏انگیزی طرح شده بود و به زبانی ساده و بی‏تکلف برای اشخاص عادی‏ کیفیت دنیای ماده را روشن می‏ساخت.وی برای رنگ و روح دادن به مواعظ خود تمام نمادها، تمثیل‏ها و تشبیه‏های عرفانی را به کار می‏برد و برای القای کلامی که می‏خواست در ذهن شنونده نقش‏ بندد،از طریق ارائه مثال‏های غم‏انگیز،خنده‏آور،و حتی مثال‏های تا اندازه‏ای زشت،از داستان‏های‏ مربوط به حیوانات،جنایات،حکایات وحشتناک و یا روایات زندگی روزمره یا درباری،عمل می‏کرد. او قدرتی خارق العاده در جذب شنونده داشت.او که خود در واقع مجذوب و مسحور اساطیر بود، بارها برای به وجود آوردن محیط مطلوبش به آنها رجوع می‏کرد(ویدگرن،۱۳۷۶:۱۸۴).

ادبیات مانوی را به دو بخش تقسیم می‏توان کرد:ادبیات دینی و ادبیات ناب،مانند شعر و داستان و دیگر انواع ادبیات آفرینشی.وقتی در ادب فارسی از نخستین شاعران سخن به میان می‏آید،از ابو حفض‏ سغدی و ابو سلیک گرگانی یاد می‏کنند،در حالی که ادبیات فارسی از ادبیات ایرانی جدا نیست و نخستین‏ شاعر باید«وهمن خورشید»را به حساب آورد که دو مجموعه شعر از او باقی‏مانده که از اشعار عرفانی‏ ایرانی است.سابقه شعر سپید و نمونه‏های ادبیات داستانی را نیز در ادبیات مانوی می‏توان یافت.

در متون مانوی،چهار نوع ادبی می‏توان یافت:

-ادبیات آموزشی با قطعات زیبا که گاه به گلستان پهلو می‏زند.

-ادبیات غنایی که هم در شعر و هم در نثر مانوی نمونه‏هایی از آن می‏توان یافت.

-ادبیات روایی که از این نوع،داستان‏های بسیاری در نوشته‏های مانوی داریم.نوشته‏هایی که در واقع هم داستان است و هم تمثیل.

تمثیلات سغدی مانوی آن‏قدر زیاد است که«زندرمان»توانسته از آنها یک جلد کتاب چاپ کند.اینها همان داستان‏های خیلی کوتاه یا داستانک است.

-زندگینامه‏نویسی که شاخه‏ای جدید در ادبیات ایجاد کرد.

مانی خود زندگینامه نوشته است.او اولین کسی است که حدود ۱۷۰۰ سال پیش زیست‏نامه خود را نوشته و در آن خود و خانواده‏اش را معرفی می‏کند(۲۷/۱۱/۱۳۸۵ http://fa.wikipedia.org کتابی که‏ زندگینامه مانی در آن آمده،خردترین کتابی که از روزگار باستان سراغ داریم.اندازه برگ‏های‏ پوستی آن،تنها ۵/۳ در ۵/۴ سانتی‏متر است که به آسانی در قوطی کبریت جا می‏شود.هرکدام از این‏ برگ‏های کوچک،۲۳ سطر دارد که بسیار نازک نوشته شده است.زبان و دبیره آن یونانی است‏ (۶/۲/۱۳۸۸، http://akrane.persianblog.ir )

چون کتاب دربر گیرنده همه زندگی مانی بوده،باید بسیار پر برگ بوده باشد و شاید هم چند جلد بوده‏ است.تنها ۱۹۲ برگ از این زندگینامه تا روزگار ما بر جای مانده.مانی در نخستین برگ در دست‏ کنونی،چهار ساله است،پس از آغاز زندگینامه‏اش در دست نیست(همان،۶/۲/۱۳۸۸).

این کتاب باید در سده پنجم ترسایی در مصر،جایی که در آن زمان هنوز مانی گرایانی در آن بوده‏اند، نوشته شده باشد.

۳-بخشی از کتاب زندگینامه مانوی

شایان ذکر است که به اشتباه اولین اتوبیوگرافی را مربوط به سنت آگوستین می‏دانند.

سنت آگوستین

سنت آگوستین فیلسوف و حکیم کلامی ایتالیا است که در سال ۳۵۴ م متولد شد و در سال ۴۳۵ م‏ درگذشت.

وی از علمای تراز اول مسیحیت محسوب می‏شود که آرا و اندیشه‏های او تأثیری جدی بر الاهیات‏ و کلام مسیحی بر جای گذاشت.

از او پدری کافر کیش و مادری مسیحی در شهر تاگاشته در شمال آفریقا به دنیا آمد.وی به تحصیل در علوم و کلام مسیحی پرداخت.ابتدا گرایش‏هایی به آیین مانوی پیدا کرد،او به مدت ۹ سال به‏عنوان‏ مبلغ مانوی به تبلیغ آن کیش پرداخت.اما بعدها با تعابیر و راهنمایی‏های اسقف«سنت اندروز»به‏ مسیحیت گرایید و به دست وی تعمید یافت.

دیدگاه آگوستین درباره فلسفه و کلام مسیحیت تا قرن هفدهم همچنان به‏عنوان یکی از منابع اصلی‏ فقه مسیحیت تدریس می‏شد.وی پس از گرایش به مسیحیت،شیوه زندگی راهبانه و زاهدانه‏ای را در پیش گرفت تا اینکه از سال ۳۹۶ م به سمت اسقفی شهر هیپو در شمال آفریقا برگزیده شد.دوران اسقفی‏ وی مصادف بود با مخالفت‏ها و رویاوریی‏های فکری و فلسفی متعدد،به‏طوری که وی در این ایام به‏ مخالفت و مقابله با آرای مخالفان پرداخت.او شرح این برخوردها را در کتاب شهر خدا توضیح داده‏ است و پیش از آن نیز دیدگاه‏ها و نقطه‏نظرات متفاوتی را در خصوص دیدگاه‏های فکری و تلاطم‏های‏ روحی خود در کتاب اعترافات به ثبت رسانید،که آن را اولین اتوبیوگرافی دنیا می‏دانند.در مجموع، آرای کلامی و فلسفی وی بر دستگاه فلسفی و کلامی مغرب زمین تأثیر به سزایی گذاشته است.

شاید ذهنیت ۹ ساله سنت آگوستین در پیروی از آیین مانوی بر مصورسازی کتب قرون وسطی‏ بی‏تأثیر نبوده است!

ذکر مانویان در کتاب‏های سایر مذاهب

غیراز آثار و نوشته‏های مانوی،آثار دیگری نیز وجود دارد که افرادی به غیراز مانوی‏ها از جمله‏ مسلمان‏ها درباره آنان نوشته‏اند.در کتاب‏های فارسی از سده چهارم تا قرن سیزدهم هجری درباره‏ مانویت آگاهی‏های زیادی می‏توان کسب کرد.مهم‏ترنی این کتاب‏ها در زبان فارسی بیان الادیان‏ ابو المعالی و همچنین فارس‏نامه ابن بلخی است.در زبان عربی نوشته‏ها زیادتر است و نزدیک یکصد

و هفتاد کتاب و رساله درباره مانویه وجود دارد.آثار الباقیه بیرونی و الملل و النحل شهرستانی و الفهرست ابن ندیم جزء بهترین نوشته‏های عربی در این زمینه‏اند.الفهرست نام کتاب‏هایی را می‏برد که اصل آنها از بین رفته است،ولی در دست نوشته‏های مانوی گاهی نام‏هایی که در الفهرست ذکر شده،به چشم می‏خورد.در متون سریانی و یونانی هم در این زمینه آثاری وجود دارد.از مشهورترین‏ این کتب که امروزه بحث روز دنیا در زمینه مانی‏شناسی است،کتابی است با نام آکتا آرخل آی.

آکتا آرخل آی که به زبان یونانی است،منبع گران سنگ امور پژوهشی در اکثر کشورها،به‏ویژه در آمریکا محسوب می‏شود؛چرا که بر پایه باورهای آنها،این کتاب که در قرن چهارم میلادی نوشته شده از این جهت‏ اهمیت دارد که بسیاری از مسائل عرفان مسیحی را هم حل می‏کند(۲۷/۱۱/۱۳۸۵ http://fa.wikipedia.org

نتیجه‏ گیری

مانی،پیام‏آور نور و روشنی،بنیانگذار نوعی کنوسیسم است.هیأت مجموعه تعلیمات و گفتارهای مانی‏ معجونی است حاصل از ترکیب طریقه‏های گنوسی مسیحی رایج در شرق(سوریه)،بین النهرین و عقاید قدیمی بابل و فلسفه هلنی یا یونانی جدید و عقاید ایرانی زردشتی و غیر زردشتی.بنابراین آیین مانی اندیشه‏ مسیحیت گنوسی،رازورزی زرتشتی و عرفان بودایی را در بطن خود دارد،کثرت است اما بر اصل وحدت، متکی.که همه و همه ناشی از آن است که مانی آیین خود را دنیایی و جهان شمول می‏دانسته است.او برای‏ آنکه پیام خود را به گوش تمامی جهانیان برساند،از هنر کتابت و نقاشی بهره گرفته است.

مانی کتاب‏های بی‏شماری دارد.به‏هرحال،تنها کتابی که به زبان فارسی میانه نگاشته است،کتابی‏ است به نام«شاپورگان»که در آن چکیده اندیشه‏های خود را برای شاپور اول ساسانی بیان کرده و آن‏ را به شاپور اول اهدا کرده است.

وی یک بدعت گذار و مروج آیینی عرفانی بود و برای معرفی آیین خود،از هنر جذاب نقاشی و خوشنویسی بهره گرفت.دشواری درک کیش مانوی،با اسطوره‏های پیچیده‏اش باعث شده که مانی‏ حرف‏های خود را در قالب کتاب مصوری به نام ارژنگ،ارائه کند تا در بین عامه مردم(کم سوادان و بی‏سوادان)نفوذ کند و در این کار موفق هم بود.چون ظرف مدت کوتاهی پیروان بسیاری گرد خود جمع کرد و آیین خود را تا آسیای صغیر و بیزانس و از سمت شرق تا آسیای مرکزی و سر حدات‏ غربی چین گسترش داد.ارژنگ چندین قرن کارکرد آیینی داشت تا اینکه در قرن پنجم هجری به

دست متعصبان غزنوی از بین رفت.مانی کتاب‏های دیگری نیز دارد.

تذهیب کاری و تزئینات کتاب‏های مذهبی نزد مانویان رواج بسیار داشته و در حقیقت صحنه‏ای از نمایش آزادسازی نور به شمار می‏رفته است.از مشخصات بارز کتاب‏آرایی مانوی استفاده از فلز طلا در تزئینات و حاشیه‏ها و جلد کتاب برای نمایش روشنایی بوده است.همچنین،تزئین و نوشته‏ها در کتب مانوی،آنها را خاص و منحصر به فرد نموده است.وجه بارز و مختص مانوی‏ها در ارائه‏ کتاب‏هایشان ارتباط بسیار نزدیک بین نوشته و تصویر است؛چرا که مانی فراتر از زمان خود دریافته‏ بود که چگونه کلمه و تصویر را به هم آمیزد و آن را در جهت تبلیغ آیین‏اش به کار گیرد.

به‏طور اجمالی از مشخصات کتاب‏آرایی مانویان می‏توان به موارد زیر اشاره کرد:

-تنوع آثار و دست‏نوشته‏های مانوی به زبان‏های مختلف از جمله:دست‏نوشته‏های قبطی-فارسی‏ میانه و پارتی-سغدی-چینی-ترکی(اویغوری)و نظایر آنها.

-انتشار نور به سبب بیان نور الاهی بر تمامی کائنات.

-ارتباط مرتبط بین متن و نگاره و ترکیب منسجم نوشته و تصویر به منظور بیان پیامی واحد در ذهن بیننده

-قطع‏های بزرگ نسخ دست‏نوشته‏ها و صحافی محکم و تزئینات

-جلد کتاب‏ها به‏عنوان بخش ذی قیمت کتاب نشان داده می‏شد.گوشه‏های جلد،اغلب با عاج یا چرم لعاب داده و یا پوست گوساله پوشیده می‏شد.

-استفاده از فلز طلا در تزئینات و حاشیه‏ها و جلد کتاب

-جنس ورقی که بر روی آن می‏نوشتند،ابریشم،چرم و کاغذ بود.

-استفاده از نی و قلم‏مو به‏عنوان وسیله کتابت

-بزرگ‏تر نوشته شدن و بالأخص مزین نمودن حروف آغازین نوشته‏ها با یک شکل هنری یا تزئین خاص

-عنوان درشت و رنگی با گل‏ها و تزئینات اطراف آن و نقطه‏گذاری‏ها با رنگ‏های متضاد و به‏ صورت خط و نقطه

-دل‏انگیزتر نمودن نوشته‏ها با آوردن چند سطر رنگی،بیشتر به رنگ سرخ ارغوانی

-خوانایی نوشته‏ها و عنوان‏ها

-همخوانی تصویر و متن از نظر محتوایی

-دقت در تقسیم‏بندی و ترتیب نوشتن متون به منظور بیان نمودن اعتقاد به نظم و انسان کامل و عارف

 

نگارنده : انی کاظمی

 

پی‏نوشت‏ها:

(۱).در بعضی منابع از کتاب‏های مانوی با عنوان:اونجیلون زیندگ‏[انجیل زنده‏]،نیان زینده‏گان‏[گنج زندگی‏]،رسالات رازان(اسرار)،کوان‏ (غولان)،دیبان(دیوان،نامه‏ها)،مزامیر و نیایش‏ها،نام برده شده است(۲۷/۱۱/۱۳۸۵ http://fa.wikipedia.org )

(2).مانی کتابی دارد به نام ایتون(به زبان یونانی)و در زبان پارتی اردهنگ و در پارسیک ارتنگ و در قبطی ایقونس و در کتب مانوی چینی«تصویر دو اصل بزرگ»نامیده می‏شود(تقی‏زاده،۱۳۲۹:۲۳).

(۳).زبان سغدی در میان مانویان آسیای میانه رواج داشته است.پس آشکار است که بخشی از منابع مانوی را دست‏نوشته‏های سغدی تشکیل می‏دهد.

(۴). book of kells

(5).البته چون حروف این کتاب‏ها لاتین است و در لاتین هر حرف با کاپیتال(حروف capital )آغاز می‏شود،این قضیه مأخوذ از آن است.

(۶). lndia ink

(7).به ترکی:تاقزیچ tagzich .که همان کاغذ پوستی(کاغذی که از پوست آهو ساخته‏شده باشد)یا رق و یا به اصطلاح چرم ساغری است.

منابع: کتب فارسی:

-آموزگار،ژاله(۱۳۷۶)،تاریخ اساطیری ایران،تهران،انتشارات سمت.

-ابن ندیم،محمد بن اسحاق(۱۳۸۱)،مانی(به روایت ابن ندیم)،ترجمه:دکتر محسن ابو القاسمی،تهران:طهوری.

-اسماعیل‏پور،ابو القاسم.(۱۳۷۳)،آیین گنوسی و مانوی.تهران.فکر روز.

-اسماعیل‏پور،ابو القاسم.(۱۳۷۵)،اسطوره آفرینش در آیین مانی.تهران.فکر روز.

-اسماعیل‏پور،ابو القاسم.(۱۳۸۱)،اسطوره آفرینش در آیین مانی در گفتاری در عرفان مانوی،تهران کاروان.

-افشار شیرازی،احمد(۱۳۳۵)،مانی و مانویت،تهران،انجمن ایران‏شناسی.

-اولانسی دیوید(۱۳۸۰)،پژوهشی نو در میترا پرستی(کیهان‏شناسی و نجات و رستگاری در دنیای باستان)،ترجمه و تحقیق:مریم امینی،تهران،چشمه.

-پوپ،آرتور،(بی‏تا)،آشنایی با مینیاتور ایران،ترجمه:حسین نیر،تهران،بهار.

-پوپ،آرتور،(۱۳۷۸)سیر و صور نقاشی ایران،ترجمه:یعقوب آژند،تهران،مولی.

-تجویدی،اکبر(۱۳۷۵)،نگاهی به هنر نقاشی ایران،تهران.سازمان چاپ و انتشارات،چاپ دوم.

-تفضلی،احمد(۱۳۶۴)،مینوی خرد،تهران،نشر توس،چاپ دوم.

-تقی‏زاده،سید حسن(۱۳۷۹)،مانی و دین او.تهران.فردوس.تنهایی،حسین ابو الحسن(۱۳۸۱).جامعه‏شناسی دینی در شرق باستان،تهران.بهمن برنا.

-دوشن گیمن،ژاک،(۱۳۷۸)،اورمزد و اهریمن:ماجرای دوگانه باوری در عهد باستان،ترجمه:عباس باقری.تهران.فرزان روز.

-دو کره،فرانسوا.(۱۳۸۰)،مانی و سنت مانوی.ترجمه:عباس باقری.تهران.فرزان روز.

-کلیم کایت،هانس یواخیم،(۱۳۸۴)،هنر مانی.ترجمه:ابو القاسم اسماعیل‏پور،تهران.اسطوره.

-ویدن‏گرن،گئو(۱۳۷۶)،مانی و تعلیمات او،ترجمه:دکتر نزهت اصفهانی،تهران،مرکز.

-هامبی،لوئی-ویلار،مونره‏دو-ویدن‏گرن.گئو.(۱۳۸۲).هنر مانوی و زرتشتی،تهران،مولی.

منابع لاتین:

۱٫boyce,mari.(1975),word-list of manchaen middle persian and parthian,acta iranica 9,leiden, tehran lige

دایرة المعارف و فرهنگ‏ها:

-پاکباز،رویین(۱۳۷۸)،دایرة المعارف هنر،تهران،انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی،چاپ اول

-دهخدا،(۱۳۲۵ خورشیدی)،لغتنامه،تهران.مجلس

-عمید،حسن(۱۳۷۹)،فرهنگ فارسی عمید،تهران.امیر کبیر،چاپ نوزدهم

-یاحقی،محمد جعفر(۱۳۶۹)،فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی،تهران.سروش،چاپ اول

نشریات:

-اسماعیل‏پور،ابو القاسم(۱۳۷۷)،«بازسازی ارژنگ مانی»مجله باستان‏شناسی وتاریخ،تهران،ش ۲۳،۲۴

-دبیری،بهرام(۱۳۷۳)،«از مانی تا مکتب شیراز و ماتیس»،مجله آدینه،ش ۹۶

: internet surveys

-http://fa.wikipedia.org/wiki/

-http://www.theopedia.com/manicheanism

( -http://en.wikipedia.org/wiki/mani-(prophet

http://depts.washington.edu/silkroad/exhibht/religion/nestorians/fig-115.html

-http://books.google.com/books?id infnwtpbnyqcdp mediaeval-manichaean-book-art-pg- pp1ots-nvtdqskhk-sig keiymk shpphagzaainv juv2d5yy prav

-http://akrane.persianblog.ir/post/6449