آلات موسیقی

آلات موسیقی

آلاتِ موسیقی، همة ابزارهایی که برای ایجاد صوت موسیقایی ساخته شده است (لاروس موسیقی).

به نظر قدما آلات موسیقی 4 گونه است:

حلق انسان
ذوات‎الاوتار (یا سازهای رشته ای)
ذوات‎النفخ (یا سازهای بادی)
آلات ایقاعی (یا سازهای ضربی و کوبه‎ای).

در این روزگار با در نظر گرفتن تنوع سازها، گروه‎بندی دیگری رایج است، بدین‎سان:

1. سازهای رشته‎ای کمانی مانند کمانچه، رباب، ویولن و جز اینها؛
2. سازهای رشته‎ای زخمه‎ای مانند تار، سه تار، تنبور، چنگ (هارپ)، گیتار، ماندولین، قانون و جز اینها؛
3. سازهای رشته‎ای کوبه‎ای، یا چکشی مانند پیانو و سنتور؛
4. سازهای بادیِ بازِ بی‎زبانه مانند فلوت و نی؛
5. سازهای بادیِ بسته مانند کلاریِنت (قره نی یا سیه نای)؛
6. سازهای بادی دو زبانه‎ای باز مانند صوت انسانی، سورنای، بالابان، اوبُوا، کُرآنْگْلِه و باسون؛
7. سازهای بادی بی‎زبانة باز که از رأس استوانه در آنها دمیده می‎شود، مانند ترومیپ، شیپور، کُر، و توبا (ارگ در شمار سازهای بادی است که انواع نایلهای بسته، باز، بی‎زبانه و بازبانه را شامل است)؛
8. سازهای کوبه‎ای و ضربی. این دسته از سازها خود به چند گروه تقسیم می‎شود:

الف ـ سازهای تیغه‎ای یا زبانه‎ای فلزی، مانند جعبة موسیقی (یا بوات آموزیک )

ب ـ سازهای کوبه‎ای فلزی مانند سِنج، مثلث، زنگ یا جرس، زنگوله، گُنگ یا ایینة پیل، تال و جز اینها؛ د ـ سازهای کوبه‎ای که در ساختمان آنها پوست به کار رفته است مانند طبل کوچک، طبل بزرگ، دَف، دایره، دایره زنگی، دُهُل، کوس، نَقاره و جز اینها.

آلات چهارگانة موسیقی از نظر قدما:

1. حلق انسان: حلق یا حنجره، نخستین ساز طبیعی بشر است. هوای حبس شده در ششها پس از عبور از نای و حنجره، تارهای صوتی را به ارتعاش درمی آورد و سبب ایجاد صوت می‎گردد. صوت به هنگام عبور از زبانه به نسبت شدت یا ضعفی که به آن داده می‎شود. آوایی درشت یا نرم ایجاد می‎کند که از راه دهان و بینی منتشر می‎شود. به سبب وجود زبانه است که در گروه‎بندی سازهای بادی، صوت انسانی جزء گروه سازهای بادی دو زبانه‎ای (مانند سورنای و اُبُوا) منظور شده است (لاوینیاک، 29).

از آنجا که چگونگی تارهای صوتی در زنان و مردان متفاوت است، حلق انسانی دارای دو گروه صوتی است: گروه صوت زن و گروه صوت مرد (نکـ آواز).

2. سازهای رشته‎ای (ذوات‎الاوتار): سازهایی است که رشته‎هایی از جنس ابریشم، موی اسب، زه و یا فلز عامل ایجاد صوت در آنهاست. سازهای رشته‎ای 3 گونه است: الف ـ ذوات‎الاوتار مقید، ب ـ ذوات‎الاوتار مطلق، یا غیرمقید، ج ـ مجرورات، یا کمانه‎ای مقید. فارابی نیز سازهای رشته‎ای را به 3 گروه تقسیم کرده است: گروهی که تارهای آنها با زخمه با زخمه به اهتزاز در می‎آیند؛ گروهی که تارهای آنها با زخمه به اهتزاز درمی آیند؛ گروهی که تارهای آنها با کمانه تحریک می‎شوند (مجرورات) و گروهی که در آنها برای هر نغمه یک تار منظور شده است و با کوبه یا زخمه‎ای به ارتعاش درمی آیند، مانند چنگ، قانون و سنتور که به آنها معازف می‎گویند. (صص 496-497).

الف ـ ذوات‎الاوتار مقیلد، سازهایی هستند که هنگام نواختن، با دست راست بر آنها زخمه زده می‎شود و رشته‎ها بر روی دستة ساز، به وسیلة انگشتان دست چپ نوازنده، مقید می‎شوند. یعنی با «گرفت و گشاد» استخراج لحن به عمل می‎آید، مانند خود، تنبور، تار، ماندولین، گیتار و جز اینها.

ب ـ ذوات‎الاوتار مطلق، سازهایی هستند که تارهای انها بدون عمل «گرفت» و فقط با مرتعش کردن آنها توسط زخمه یا کوبه به نوا درمی آیند، یعنی برای هر نغمه (نوت) یک رشته منظور می‎شود، مانند سنتور، قانون، چنگ و پیانو. در عرف اهل موسیقی، کلمة «مطلق» به دست باز سیم، یعنی وقتی که انگشت روی سیم نیست، اطلاق می‎شود. عبدالقادر مراغی (ص 133) برابر این لفظ واژة «گشاد» را به کار برده است (نکـ مبحث ذوات‎النفخ در همین مقاله).

ج ـ مجرورات، سازهایی رشته‎ای است که با کمانه (آرشیه) نواخته می‎شود مانند کمانچه، ویولُن، غیچک و رباب.

منشأ اختراع نخستین ساز رشته‎ای بشر ظاهراً چنین بوده است که زهی که به خیزرانِ میان تهی کمان شکارچیان و رزمندگان روزگاران کهن بسته می‎شده، به هنگام عمل، مرتعش می‎گشته و آوای آن در استوانة میان تهیِ خیزران می‎پیچیده و صوتی خوش به گوش کماندار می‎رسانیده است. این صوت مطبوع موجب شده است که کماندار بهرة دیگری از کمان خود به عنوان یک ساز رشته‎ای بگیرد. بعدها کمانی را که به این منظور ساخته‎اند، کمان موسیقایی یا «چنگ کمانی» نامیده‎اند. در اسطوره‎های گوناگون، در باب انگیزة اختراع چنگ کمانی، اشاره‎ای به شکار و یا پیکار نشده است. به ظاهر از این ساز در مراسم نیایش، برای تجسم نوای ملکوتی (یا آوای روح) استفاده می‎شده است (فارمر، 158). نواختن چنگ کمانی هنوز هم در سِنِگال رایج است. شیوه نواختن این ساز بدین گونه است که نوازنده یک سرِ زه کمان را در میان لب‎های خود می‎نهد و با انگشت سبابة دست راست، زه را مرتعش می‎سازد و با شست دست چپ که در منتهی‎الیه زه جای دارد، بنا به دلخواه خود، به زه فشار می‎آورد. لحنی که نوازده از این رشته همراه صوتی که از دهان خود استخراج می‎کند، تولید می‎کند از یک محدودة ذوالاربع (یک دانگ موسیقی یا یک فاصلة چهارم) تجاوز نمی‎کند. در گونة دیگری از چنگ کمانی، کدویی برای تقویت صوت، به بدنة خیزران کمان اضافه شده است (فارمر، 159). رفته رفته بر شمار تارهای چنگ کمانی افزوده شده و باییِ نت 8 رشته‎ای مصری از آن برخاسته است، سپس ستون سیم گیر و محفظة طنینی بر یکدیگر عمود شده‎اند و چنگ زاویه‎دار پدید آمده است، مانند چنگ ایرانی و چنگ چینی. کهن‎ترین نقشی که از چنگ ایرانی به دست آمده، نقشی است بر روی مهری مربوط به 3400ق م. این مهر در کاوشهای چیغامیش خوزستان پیدا شده است. در این نقش، نفر سوم چنگی را می‎نوازد که محفظة طنینی یا جعبة صوتی چنگ در طول قرون دگرگونیهایی پیدا کرد و به هر شکلی که درآمد، نامی به خود گرفت: سازی که محفظة طنینی آن در زیر کمان موسیقی قرار گرفته و دو سوی کمن به گونة دو بازو در دو سوی آن افراشته شده است و هنوز هم در گینه رایج است، «چنگ دوشاخی» نامیده می‎شود. آنکه در حبشه متداول است، «چنگ مقارن» نام گرفته، و شکل کمال یافتة آن در یونان به «لیر» و نسیتار» موسوم گشته است. از آن زمان که محفظة طنینی به صورت کاسه‎ای در یکی از دو سوی خیزران نهاده شد، انواع سازهای رشته‎ای مقید مانند رباب و تنبور ابداع گشت و از آن هنگام که کاسة صوتی به صورت مستطیل یا ذوذنقه درآمد و رشته‎ها به موازات یکدیگر روی این جعبة طنینی استوار شدند، سازهایی مانند سنتور و قانون به وجود آمدند. معروف‎ترین سازهای رشته‎ای (مطلق و مقید) که در متون اسلامی ذکر شده است عبارتند از اوزان، ایاقْلی کمان، ایکری (یا اَکَر)، باتوغَن، بربط بُزُق، تار، تَرَنْتای، تَتور (طُنبور)، تَنبوره (طنبوره)، چارتا (یا چهارتار)، چنگ، چُگور، دوتار، رَباب، رود، رودجامه، رودخانی، زنبوره، سارنگی، ساز، سازِ دولاب، ساز مرصع غایبی، ستا (بربط سه رشته ای)، سه تار، سرود، سیتار، (نوع هندی و نوع یونانی)، شاهرود (یا شهرود)، شَتْرغَو (یا شَدَرغو)، صَنج (چنگ)، طربرود، طرب‎الفتح، عاشق، عَرْطَبه (یا غرطبه)، عود، عَنقا (و نوع بادی آن)، غیچک (یا قچک و غژک)، غُندرود (یا غُندور) قانون، قُبّوز، قنبری، قیتاره (یا قیثاره، یا گیتاره)، کِرار (یا لیر)، کِران (بربط)، کمانچه، کِنار کِنگِر (یا کینگوری)، لبینا (یا لبیا)، لور (یا لیر)، مِزهَر، مِعْزَف، مُغْنی، مُعَتَّر، مِهری، نِبِل، نُزْهه، وَن، وَنیا و یکتار.

3. سازهای بادی (ذوات‎النّفخ): سازهایی است که از یک یا چند استوانه یا مخروط (از جنس نال، چوب، فلز، و یا احتمالاً سفال) تشکیل شده است و با دمیدن به نوا درمی آید. این سازها نیز دوگونه‎اند: سازهای بادی مطلق و سازهای بادی مقید.

الف ـ سازهای بادی مطلق، به سازهایی اطلاق می‎شود که بر روی پشت لولة آنها، سوراخهایی نیست و گرفت و گشاد، توسط انگشتان دست نوازنده صورت نمی‎گیرد. ساختمان سازهای بادی مطلق را لوله‎های با قامتهای متفاوت تشکیل می‎دهند. هوا به وسیلة دمیدن (با لب و یا مخزن هوا) وارد لوله‎ها می‎شود و به ارادة نوازنده استخراج لحن صورت می‎گیرد، مانند ارغنون، ارگ، آرمونیکا (هارمونیکا)، ساز دهنی و آکوردئون. ساز دیگری از این گروه که از یک لولة مخروطی شکل بلند تشکیل شده و عاری از سوراخ است و فقط با فشار لب قادر به ایجاد اصواتی نزدیک به هم است، کَرنا یا نفیر و یا نای رویین نام دارد.

ب ـ سازهای بادی مقید،به سازهایی اطلاق می‎شود که ساختمان آنها از یک یا حداکثر دو لولة متصل به هم تشکیل شده باشد. روی لوله یا لوله‎های این ساز، سوراخهایی تعبیه شده است که نوازنده، با دمیدن در لوله (یا لب یا با دم) و بستن و بازنهادن سوراخها (یعنی گرفت و گشاد) با انگشتان دو دست، استخراج لحن می‎کند، مانند انواع نای: نای سفید، نای مضاعف (یا دونایی) نای انبان و جز اینها.

در باب پیدایش نخستین ساز بادی گفته‎اند که آدمی برای این که بتواند صدای خود را به دوردستها خود را به دوردستها برساند، در آغاز، دو کف دست خود را مخروط گونه و دور لبها نهاده و بانگ سرداده است. رفته رفته از شاخ میان تهی حیوانات به منظور تقویت صوت یاری جسته است. چون اخبار و مژده‎ها یکسان نیست، نحوة دمیدن در شاخها نیز حالات گوناگونی به خود گرفته است. همین استخراج نوا یا صوت موسیقایی شب شده است که از شاخ حیوانات سازهای چون مارنای، بوق شاخی، گاودُم و مانند اینها ساخته شود. ساکنان سواحل دریاها و آبگیرها از لاک حلزونهای درشت جثه بوقهایی ساخته‎اند مانند سپید مهره، بوق حلزونی، خرمهره و جز اینها. در آن سامانها که ساکنان آنها به نای و خیزران دسترسی داشته‎اند، ساخت انواع نای مانند نای ساده، نای مَشک، سورنای، دونای و جز اینها امکان پذیر شده است.

معروف‎ترین سازهای بادی که نامشان در اثار اسلامی آمده، عبارتند از آبنوسی شاخ، آرمونیقی، ارغنون، ارغون، اُرگ، بالابان، برغو (یا بورغو)،، بور (یا بوری)، بوق، بیشه (یا نیشه، نی چه)، جُفته، چَپْچیق، خرمُهره، خیک نای (نای مَشک)، دونای، رویین نای، زَمّاره، زَمْر، زمرکبیر، زورنا (یا سورنای یا صُرنا)، سازدهنی، سپیدمهره، سپیدنای، سَتّاره، سَرغین، سورنای، سوفار، سیه نای، شاخ، شبابه، شُعبیّه، شِنگ، شهنای (شاهنای)، شیپور، صور، عجب رود، عنقا (و نوع رشته‎ای آن)، غَیْطه، قبازورنا، قره نی، قَصَب، قوّال، کَرنای، کَرمیل، گاودُم، مارنای، مزمار، مُشته (مُستَق)، مسحوره، موسیقار، موصول، مولو، ناقور، نال، نای، نای انیان، نای رویین، نای زُتامی، نفیر، یَراع (یراعه) و یرغو.

4. آلات ایقاعی: کلمة «ایقاع» در علم‎الادوار چنین تعریف شده: «جماعتی نَقرات باشند که میان آنها زمانهای معینة محدوده واقع شود، مشتمل بر ادواری چند متساوی در کمیّت بر اوضاعی مخصوص که ادراک تساوی آن ادوار و ازمنه، به میزان طبع سلیم مستقیم توان کرد ...» (مراغی). به گفتة فارابی «فَاِنَّ‎الایقاعَ هوالنُّقْلَهُ علی‎النَّغَمِ‎فی‎اَزمِنهٍ ریتم ، یعنی وزن یا اصول را نهاده است. از همین روست که ابزارهایی را که برای حفظ اصول موسیقی به کار می‎روند،‎الات ایقاعی می‎نامند. این ترکیب اضافی، بر همة سازهای کوبه‎ای فلزی، کوبه‎ای پوستی، تیغه‎ای و لوحه‎ای اطلاق می‎گردد. در باب هریک از آلات ایقاعی، ذیل نام مربوط به آن، توضیحی خواهد آمد. در اینجا به دو نوع از سازهای کوبه‎ای، یعنی‎الات نقاره و اسبابی که به آنها در قدیم طاسات و کاسات و الواح می‎گفتند، اشاره می‎شود.

الف ـ آلات نقاره: در روزگاران گذشته، بر دَرِ سرای بزرگان، در چند نوبت، نقاره می‎زدند. عمل نقاره زدن را نوبت زدن، و سازهای آن را آلات نوبت زدن، و نوازندة آن را نوبتی می‎گفتند. سازهایی که در نوبت زدن رایج بودند، عبارت بودند از کَرنا، بوق، سورنای، سِنج، نَقاره و دهل که به آنها آلات نقاره هم می‎گفتند.

ب ـ طاسات، کاسات و الواح: این سازها به سبب اختلاف در شکل ظاهریشان به دو گروه تقسیم می‎شوند:

نخست، طاسات و کاسات. ساختمان این گروه از تعدادی طاس (یا طاسه) و کاس (کاسه) و گاهی فنجان، از جنس سفال، چینی، بلور، فلز و یا چوب، که در کنار یکدیگر یک شکل و یک جنس بودن کاسه‎ها ولی متفاوت بودن مقدار و نوع مایعی که درون کاسه‎ها ولی متفاوت بودن مقدار و نوع مایعی که درون کاسه‎ها ریخته می‎شود (قس: مراغی.33). این کاسه‎ها یا طاسه‎ها را کنار یکدیگر می‎گذارند و با کوبه‎ای چوبی یا فلزی بر لبة آنها می‎زنند. اگر کاسه‎ها چنان چیده شوند که مجموع اصوات حاصل از آنها، یک دایره یا گام موسیقی را تشکیل دهد، می‎توان در محدودة آن دایره، الحانی استخراج کرد. فنجان ساز یا ساز فنجان نیز نوع دیگری از این ساز است.

دوم، الواح. در ساختمان این ساز چند لوحة فلزی، یا چوبی به ابعاد گوناگون و با قطره‎های متفاوت به کار گرفته می‎شود. لوحه‎های فلزی را به چهارچوبی آویزان می‎کنند و الواح چوبی را روی دو قطعه چوب موازی می‎نهند، الواح فلزی را روی دو قطعه چوب موازی می‎نهند، الواح فلزی را با دو کوبه که گلوله‎ای از جنس نمد بر سر آن نصب است، می‎نوازند و الواح چوبی را با دو کوبة چوبی به صدا درمی آورند. فارابی در مجلس سیف‎الدولة حمدانی چنین سازی را نواخت (ابن‎خلکان، 5/155-156). اگر الواح به گونه‎ای چیده شود که مجموع اصوات حاصل از آنها یک دایرة موسیقی را تشکیل دهد، نوازنده قادر خواهد بود در محدودة آن گام، الحانی استخراج کند.

در باب نخستین آلات ایقاعی (کوبه‎ای و ضربی)، نخست به کف زدن و پا کوبیدن و سپس به زدن دو پاره چوب یا دو پاره استخوان به یکدیگر به نظمی خاص و به هنگام پایکوبی گروهی و یا کار دسته جمعی اشاره شده است (شافنر، 14). مقارن همین عصر، «طبل چوبی» ابداع شده است. ساختمان این طبل تشکیل می‎شده است از قسمتی از بدنة یک درخت پوسیدة میان تهی که بر روی آن یک شیار و چند سوراخ ایجاد کرده بودند. کوبة این طبل، چوب دسته کوتاهی بود با برآمدگی گلوله مانندی بر سر آن. نواختن نطبل چوبی» هنوز هم در آمازون رایج است (همو، 33).

همزمان با ابداع طبل چوبی سازهای چَغانه، پازنگ، دبوس و زنجیر پدید آمد. یکی از سازهای کوبه‎ای شگفت آور و روزگاران دور نطبل زمینی» است: گودالی در زمین حفر می‎شد و روی آن با پوستی مقاوم که دو سوراخ داشت، پوشیده می‎شد و نوازنده با کف دو دست، با نظمی خاص، بر پوست ضربه می‎زد. طبل زمینی هنوز هم در حبشه در جشن انقلاب شتوی و در هند در پاره‎ای از مراسم مذهبیِ وِدایی نواخته می‎شود (همو، 80-81).

به موازات ابداع طبل زمینی، استفاده از پوست حیوانات برای ساختن انواع نقاره، کوس، دف و طبل آغاز گردید. احتمالاً کلمة «تامبور» یا طبل عربی است (لاروس موسیقی، II/399).

نویسندگان اسلامی روایات گوناگونی دربارة اختراع طبل آورده‎اند. برخی، اختراع آن را به توبَل‎بن‎لَمَک نسبت داده‎اند و برخی اسماعیل نیای عربهای مستعربه را نخستین کسی دانسته‎اند که این ساز را به صدا درآورد (دایره‎المعارف فارسی، ذیل طبل). معروف‎ترین سازهای ایقاعی که در آثار اسلامی از آنها یاد شده، عبارتند از: آخلکند، آیینة پیل، أبْرَنْجَن، الواح، بَندیر، تاس (طاس)، تال، تُنبک، تبوراک، تبیر، تبیره، تیغان، جلاجل، چارپاره (چالپاره)، چَلَب، خلخال، دایره، دَبْدَبَه، درای، درای هندی، دَرَبوکه، دف، دهل، زَنَج، زنگ، ساز فولاد، سِنج، شَقْف، شقیفات، شندف، طار، طاسه، طبل، طبله، عَرَبانه، فُقَیشات، فنجان ساز، قاشقک، قدوم، قَرقَبَه (قراقب)، قوّال (نوع کوبه ای)، کاس (کاسه)، کاس پیل، کُرج یا کیرّاجه (نوعی خلخال)، کَنْکَله، کوبه، کَوُرکه (یا گَوُرگه و گَوُرگا)، کوس، گوش دریده، گونگ (گنگ)، مِقْرَعه، مهره، ناقوس و نقاره.