تاریخچه رقص در ایران(بخش پایانی)

تاریخچه رقص در ایران (4)
 

با توجه به منابع تاریخی و اجتماعی پس از اسلام ، گونه هایی از رقص به تدریج برجسته شد و به صورت کامل از آیین ها و بازیها استقلال یافت . مدارک پراکنده نشان می دهد که تا تاسیس سلسله ی صفوی ، فرم های مختلفی از رقص در میان عوام و خواص جریان داشته و مجریان مشخص شناخته شده ای آنها را اجرا می کردند.علیشیر نوایی (844-906ه.ق) وزیر سلطان حسین بایقرا که هردو ادیب و دانشممند بودند ، در طبقه بندی صنف های مختلف از خوانندگان و نوازندگان عصر تیموری می گوید که در این عصر رقص و موسیقی نه تنها در میان طبقه های مرفه جامعه ، بلکه در میان مردمان متوسط مورد توجه بوده است .با اینحال ایرانیان که در دوران حمله ی مغول ها ،تاتارها و بازماندگانشان در شرایط دشوار نابسامانی ها و بحران های اجتماعی و اقتصادی و نظام ملوک الطوایفی بودند، چندان فرصت جشن و سرور نداشتند . با تشکیل حکومت صفویه و ایجاد وحدت سیاسی و اجتماعی و برچیده شدن حکومت های محلی ،فرصتی برای بروز پاره ای از آداب و رسوم دیرین ملی پدید آمد و رقص در جامعه های روستایی وضوح بیشتری یافت . در جنگی خطی مربوط به انواع رقص که گویا در زمان شاه صفی نوشته شده ، بیست نوع رقص ذکر شده است ، از جمله پریشان ، خرامان، شکرانه، گلریز، زنگوله و سلسله.
برخی از شاهان صفوی به ویژه شاه عباس نسبت به برقراری جشن ها و عید ها و برگزاری رقص زنان و مردان توجه خاص نشان دادند .شاردن ،تاجر و جهانگرد فرانسوی در سفرنامه ی خود از انواع رقص ها در مجالس بزم و قهوه خانه های اصفهان در این دوران ، نیز از انواع بازیها در میدان های شهر سخن گفته است . در یکی از تصویرهای کاخ چهل ستون اصفهان ، مجلس پذیرایی شاه عباس را از ولی محمد خان ازبک نشان می دهد که در آن چند رقصنده ی زن به آهنگ موسیقی مشغول رقص هستند . شاردن در توصیف این رقصندگان می نویسد : ((حرکت های دست و بدن چنان چابک و سریع و لغزنده است و جهش و پرش آنان با چنان سرعت و مهارتی انجام می گیرد که چشم از تشخیص جزئیات آن عاجز می ماند)) .در این دوران رقص تقریبا منحصر به زنان بوده است و مردان بیشتر نوازندگی و خوانندگی می کردند . نیز پسر بچه هایی ، اغلب با لباس زنانه و انجام حرکت های مضحک در برخی قهوه خانه ها برای جلب مشتری ، می رقصیدند.
در دوره ی قاجاریان دسته های مطرب مردانه و زنانه وجود داشت، دسته های مردانه که مخصوص مجالس مردانه بود از چند نوازنده ی تار و کمانچه و سنتور و ضرب ، یک خواننده و یکی دو رقصنده و عده ای بازیگر که نمایش هم می دادند ،تشکیل می شد . از جمله رقص های مردانه ، رقص مشهور و عامیانه ی شاطری نماد حرکت های نانوایان بهنگام قرار دادن خمیرمایه در تنور، پاروزدن و درآوردن نان ، رقص گل گندم نمایش مراحل کشت و برداشت گندم ،رقص شیش کباب ، نجاری و باباکرم بود . رقص های شاطری و نجاری را پیش پرده خوانان نیز بخوبی اجرا می کردند و دسته های زنانه در میهمانیهای بزرگ زنانه و مردانه و عروسیها هردو شرکت می کردند . در دوره ی مظفرالدین شاه دسته ((منور و گلین)) بسیار شهرت داشت . اینان با زیور و جواهرات و با لباس های کردی ،بختیاری، چوپانی ، و عربی رقص های متنوعی اجرا می کردند . از جمله این رقص ها رقص با زنگ ، رقص با گیلاس ، رقص با شمعدان و لاله بدون اینکه شمع خاموش و لاله واژگون شود ، و رقص معلق زدن در طول تالار هماهنگ با موسیقی بود .
در دوران مشروطیت و گسترش روابط فرهنگی و هنری با کشورهای غربی، رقص های اروپایی نیز در ایران مورد توجه قرار گرفت و کلاس های رقص کلاسیک و مدرن اروپایی ابتدا به وسیله ی اتباع خارجی و سپس توسط خود ایرانیان به وجود آمد و به سرعت توسعه یافت . در کلاسهای باله کلاسیک ، رقص های ملی و محلی کشورهای دیگری مانند روسیه نیز آموخته می شد .
مرس کانینگهام آمریکایی (2009-1991م) طراح رقص معاصر،دوبار در دهه ی 1970 با جان کیج آهنگساز آمریکایی(1992-1912م) به ایران آمدند. این دو آفریننده ی نوع تازه ای از مسیقی و رقص بودند که فلسفه ی آن به عرفان ، موسیقی شرق دور و آموزه های آیین بودایی و مدیتاسیون بسیار نزدیک است . کانینگهام در 60 سال فعالیت هنری خود بیش از 150 نوع رقص به وجود آورد .او با مکتب هنری تازه ی خود ،الهام بخش هنرمندان رقص در سراسر جهان است .
امروزه نیز با توجه به منشا دیرینه این هنر در ایران ، بسیاری از رسم های آئینی و فولکلوریک همراه با رقص است ، این گونه رقص ها همواره مورد توجه و احترام قوم ها و جامعه ها بوده اند .هم چنین امروزه در ایران انواع رقص های محلی ، شرقی ، کلاسیک و رقص های بین المللی اجرا می شود .

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

برگرفته از فصلنامه فرهنگ مردم،سال هشتم/88
شماره ی 29 و 30 ،فروزنده محفوظ
فهرست منابع

1-برهان قاطع براساس نسخه مورخ 1063 ه.ق ، ناشر موسسه مطبوعاتی فریدون علمی ،ص 1169
2-اشراقی، احسان ، اشاره ای به تفریحات و نظام تفریحی دوران صفویه ، هنرومردم ،ش 140 و 141
3-ذکاﺀ ، یحیی ، تاریخ رقص در ایران ، هنرومردم ،شماره های 188،189،190،191،192
4-ذکاﺀ، یحیی ، رقص در ایران پیش از تاریخ و سرگذشت رقص در ایران ، مجله موسیقی، ش 80-79 ،1342و ش 86، 1343
5-راوندی،مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران ، ج 7 ،1367،ص 158و 199-165
6-ویل دورانت ، تاریخ تمدن عصر ایمان ،بخش اول ،ترجمه ابولقاسم طاهری ،ابوالقاسم پاینده و ابوطالب صارمی 1366،ص 356-357
7-ستایشگر،مهدی،واژه نامه موسیقی ایران زمین ،ج 1 ، تهران ، 1381
8-مقدمه ابن خلدون ، ترجمه محمد پروین گنابادی ،ج2،بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، 1353، ص 855-851
9-ثابت زاده ، منصوره ،رقص در ایران ، انواع و ویژگی ها ،فصلنامه ماهور،ش 24
10-خالقی ،روح الله، سرگذشت موسیقی ایران ،ج 1 ،تهران، 1381 ،ص 486-470
11-جنیدی ، فریدون،رقص در ایران ،ریشه و شکل ،رودکی 61/135562
12-مجله موسیقی،دوره 3،شماره36، 1388
13-مصطفوی ، محمد تقی،صحنه هایی از رامشگران عهد ساسانی بر ظروف نقره موزه ایران باستان ،مجله نقش و نگار ،شماره سوم ،بهار 1366 ،انتشارات کل هنرهای زیبای کشور