ایران در دوران صفویه

ایران در دوران صفویه

اوضاع سیاسی:

در اوایل قرن دهم هجری، برابر قرن شانزدهم میلادی، سلسلۀ صفوی به حکومت رسید و شاید بتوان گفت پس از نهصد سال سلسله ای قدرتمند سرنوشت کشور را به دست گرفت. در این دوره شهرهای مختلف مانند تبریز، قزوین و اصفهان به عنوان پایتخت انتخاب می‌شود. شهر اصفهان از لحاظ شکل گیری و بافت شهری، نوع بناها و تزئینات معماری مبین رشد و توسعه فضاهای شهری، شکوفایی اندیشه و خلاقیت و توخه به هنر و حرفه‌های متعدد در این دوره است.
هنگام بر تخت نشستن شاه عباس کشور بسیا ضعیف و آشوب زده بود. عثمانیها در غرب و شمال غربی و ازبکان از شرق مشغول تاخت و تاز بودند. در داخل نیز ضعف شاهان قبلی و دسته بندی نیروهای قزلباش و تقابل آنها با عناصر ایرانی دولت، وضعیت وخیمی به بار آورده بود.
شاه عباس پس از سرکوب شورش های داخلی به سر و سامان دادن به اوضاع خارجی پرداخت. برای مقابله با ارتش عثمانی از دولت انگلیس کمکهای مالی و نظامی دریافت کرد و تسلط خود بر بنادر و جزایر خلیج فارس را گسترش داد که این خود مناسبات جدیدی میان ایران و دول شرق و غرب در زمینه ی تجارت و بازرگانی ایجاد کرد.در داخل هم برای جلوگیری از قدرت گرفتن بی اندازه ی قزلباش ها نیروی سوی مرکب از چرکس ها، گرجی ها و ارامنه ایجاد کرد که در سپاه شاه تعلیم می دیدند.این افراد اغلب از اسیرانی بودند که در زمان شاه طهماسب از قفقاز به ایران آمده بودند و ارتشی دایمی با نام شاهسون تشکیل دادند.

ساختار اجتماعی:

ساختار اجتماعی دوران صفوی به شکل هرمی بود که شاه در راس آن و مردم عادی که شامل دهقانان، صنعتگران، دکانداران و تجار کوچک بودند در قاعده هرم قرار می گرفتند.مابین این دوطبقه اشراف لشکری و کشوری و گروهی از مقامات روحانی در سطوح مختلف بودند. اقشار مردم دارای اصناف و انجمن های اجتماعی و مذهبی بودند به طوریکه در هر شهر با اهمیتی، کسبه، بازرگانان، کارگران و سایر گروها نماینده ای برای خود داشتند. ویژگی ای جامعه ای صفوی تلاش برای ایجاد پیوند میان جامعه ی ایرانی و ترکمن قزلباش و اتحاد میان علما و بازاریان بود. مقامات روحانی اداره ی املاک بسیاری را بر عهده داشتند که یا از طریق وقف و یا بخشش های افراد برای امور مذهبی، تحت اختیارشان بود.

اقتصاد:

پایه های اقتصاد داخلی را گله داری و کشاورزی تشکیل می داد. ترکمنان گله دار و ایرانیان دهقان و کشاورز بودند. بدین طریق دو گانگی ای که میان رده های بالای حکومت وجود داشت در بین مردم نیز به چشم می خورد. از دیگر منابع اقتصاد داخلی کارگاه های سلطنتی بودند که بالغ بر پانصد هنرمند و صنعتگر را در رشته های مختلف گرد هم آورده بودند. در این زمان به دلیل احداث راهای بین شهری و کاروانسراها و بازارهای گوناگون درشهرها تجارت داخلی رونق فراوانی پیدا کرده بود و کسبه ی بازرگان از رفاه نسبی برخوردار شده بودند. اما بزرگترین منبع درآمدی این دوره را باید تجارت ابریشم دانست که در انحصار بازرگانان ارمنی قرار داشت. با تسهیل داد و ستد بین المللی و ثبات ایجاد شده در بنادر جنوب کشور، تجارت با کشورهای شرق و غرب شدت گرفت و ایران با صادرات ابریشم، قالی، ظروف چینی و... توانست اقتصاد خود را شکوفا سازد.

فرهنگ و هنر:

با رسمی شدن مذهب شیعه دولت صفوی تمایز آشکاری با دولت عثمانی پیدا کرد.به دلیل نیازی که در جامع ایجاد شده بود هنرهای کاربردی در این زمان رونق بیشتری پیدا کردند از آن جمله می توان به کاشیکاری که مهمترین رکن تزئینی در بناهای صفوی را داشت اشاره کرد. سفالینه های دوره ی صفوی به دوگروه عمده قابل تقسیم بودند:آنهایی که دارای اسلوب تزئینی ایرانی بودند و آنهایی که به تقلید از ظروف چینی دوره مینگ ساخته می شدند که دارای نقوش آبی بر زمینه ی سفید بودند.در دوره ی صفوی صنعت قالی به بخش مهمی از اقتصاد کشور تبدیل شد.
نخستین کارگاه های قالی در اصفهان و کاشان در دوره سلطنت شاه عباس ایجاد شد و با حمایت او بود که قالیبافی از سطح صنعتی صرفا روستایی در حد هنرهای ظریفه، ارزش صادراتی پیدا کرد. نقوش قالی در این دوره اغلب تحت تاثیر مینیاتور و تذهیب بودند.شاه عباس با علاقه ی بسیارش به تجارت باعث رونق نساجی نیز شد و کارگاه های متعدد در شهرهای ایران برپا کرد. در دوره او نیز همانند اوایل حکومت صفوی از موضوعات رزمی و بزمی مانند شاهنامه و یا از طرح های هنرمندانی چون رضا عباسی در نقش پارچه استفاده می کردند و به علت توجه به انسان و طبیعت شکل های انسانی و گیاهی و حیوانی در نقش این پارچه ها به وفور یافت می شود.      
قرار داشتن ایران در مسیر جاده ابریشم و ارتباط تجاری ایران با چین از مهمترین عوامل آشنایی ایران با ظروف چینی بود. آغاز ارتباط ایران با چین به دوره ی اشکانی بر می گردد، جاده ابریشم که از چانگ ان، پایتخت غربی چین آغاز می‌شد هنگام گذر از فلات پامیر به دو شاخه تقسیم می‌گردید که شاخۀ غربی آن از هگاتم پلیس در حوالی دامغان امروزی می‌گذشت و به تیسفون می‌رسید.

اسامی پادشاهان صفوی و ایام هر یک

شاه اسماعیل اول	905 تا 930 ه‍. ق
شاه طهاسب اول، پسر شاه اسماعیل اول	930 تا 984 ه‍. ق
شاه اسماعیل دوم، پسر شاه طهماسب اول	984 تا 985 ه‍. ق
سلطان محمد خدابنده، پسر شاه اسماعیل دوم	985 تا 986 ه‍. ق
شاه عباس اول پسر شاه محمد خدابنده	986 تا 1038 ه‍. ق
شاه صفی، پسر صفی میرزا پسر شاه عباس اول	1038 تا 1052 ه‍. ق
شاه عباس دوم، پسر شاه صفی	1052 تا 1077 ه‍. ق
شاه سلیمان بن شاه عباس دوم	1077 تا 1105 ه‍. ق
شاه سلطان حسین، پسر شاه سلیمان	1105 تا 1135 ه‍. ق
شاه طهماسب دوم، پسر شاه سلطان حسین	1135 تا 1144 ه‍. ق
شاه عباس سوم، پسر شاه طهماسب دوم	1144 تا 1148 ه‍. ق

 

 
منابع:
1- ذبیح الله صفا. تاریخ سیاسی اجتماعی فرهنگی ایران. تهران. امیرکبیر1368
2- راجر سیوری. ایران عهد صفوی. کامبیز عزیزی. تهران. مرکز1374
3- مریم میراحمدی. دین و دولت در عصر صفوی. تهران. امیرکبیر 1370
4- عبدالحسین نوایی. روابط سیاسی و اقتصادی ایران در دوره صفویه. تهران. سازمان مطالعلت و تدوین کتب علوم انسانس دانشگاها1377

تهیه و تدوین: پریسا چنگیزی