تایخچه طلا و جواهر در ایران باستان

تایخچه طلا و جواهر در ایران باستان

با تامل در سیر تکاملى تمدن ها ،متوجه مى شویم که انسان ها در ادوار مختلف ،همواره متناسب با سطح فرهنگ خود ؛به دنبال زیبایى و تزیینات بوده و براى ایجاد این تزیینات ،از طبیعت و محیط اطراف ،بهره گرفته اند . در طى قرن ها از فرهنگى به فرهنگ دیگر ،مواد کمیاب و زیبا مانند : صدف ،استخوان ،سنگریزه ،عاج، پنجه ى حیوانات ، چوب ،سنگ ،مروارید ،مرجان و مینا ،مواد قیمتى نامیده مى شدند .از این مواد ،متناسب با طبیعت محل زندگى و فرهنگ ،در تزیینات ،بهره گرفته مى شد. در این میان ،ایران همواره سردمدار فرهنگ و تمدن ،بوده و داراى سنن خاص خود در طراحى و استفاده از جواهرات ،سنت ها ى خاص خود را به کار برده است . جواهرات در ایران ،تاریخچه کهن و پر فراز و نشیبى دارد .در ایران باستان ،از جواهرات علاوه بر زیبایى براى رفع بلا و طلسم خدایان بد سرشت ،استفاده مى شد همچنین جواهرات ،نشان دهنده مقام اجتماعى شخص و اصالت خانوادگى او نیز بود .

ساز نی جفتی

نی جفتی

سازی بادی و از خانواده قمیش دار است. از جنس نی ساخته می شود و دو عدد از آن در کنار هم قرار می گیرند. به همین دلیل صدای آن بسیار پر حجم و جذاب است. پیشینه زیادی دارد و از هزاران سال پیش در مناطق گسترده ای از خاورمیانه ساز مهم مراسم شادمانی ها بوده است. ابو نصر فارابی در قرن چهارم هجری (950 میلادی) دو نمونه از آن را شناسایی کرده و در کتاب موسیقی الکبیر خود به تصویر کشیده است.

نی جفتی بیشتر در نواحی جنوب و جنوب غربی ایران نواخته می شود. منطقه شوشتر، بوشهر و هرمزگان مهمترین خاستگاه آن هستند. این ساز غالباً همانند نظایر خود در کردستان و شمال خراسان که دوزله و قوشمه نام دارند، در محافل شادمانی به کار می رود و علاوه بر تکنوازی با سازهای کوبه ای نظیر، دمام، کسر (Kaser) (نوعی طبل جنوبی) و دایره همراهی می شود.

ساز نی چوپانی

ساز نی چوپانی (نی لبی)

ساز نی، فراوان ترین ساز در بیشتر جوامع سنتی است. از گذشته های بسیار دور، شکل های مختلف نی در دستان بشر به صدا درآمده است. در ایران نیز با وجود اقوام گوناگون، بیش از 30 نمونه نی وجود دارد که هر یک لحنی ویژه دارند. غالب نی های نواحی مختلف ایران، به شیوه لبی نواخته می شوند. یعنی لب های نوازنده در کنار دهانه ساز قرار می گیرند و نوازنده با دمیدن در لوله نی، آن را به صدا در می آورد. اما نی نوازی به شیوه شهری، به صورت لبی نیست و دهانه نی داخل دهان نوازنده درست لای دندان هایش قرار می گیرد. به همین دلیل آن شیوه به نی نوازی دندانی معروف است. نی لبی از گذشته های دور، علاوه بر خنیاگران بومی، بیشتر توسط چوپانان نواخته می شده است. به همین دلیل گاه نی چوپانی خوانده می شود. تقریباً در همه جای ایران می توان نشانه ای از نی پیدا کرد. نوازنده نی لبی، گاه علاوه بر دمیدن، صدای آوازش را نیز به دورن لوله می فرستند که در نتیجه یک صدای دورگه از ساز شنیده می شود.

در سال های اخیر، برخی نوازندگان بومی با استفاده از امکانات موسیقی شهری سعی کرده اند نوعی بیان جدید از موسیقی بومی خود ارائه دهند. برای مثال با بهره گیری از شیوه نی نوازی دندانی، نوعی صدای جدید در موسیقی بختیاری پدید آمده است که هم رنگ و بوی بومی دارد و هم نشانه ای از تکنیک موسیقی شهری همراه آن شنیده می شود.

ساز کرنا

کرنا

کرنا به فتح کاف یکی از کهن ترین سازهای بادی ایران است که در خانواده سازهای بادی قمیش دار دسته بندی می شود. بر اساس نوشته های تاریخی و اشیاء مکشوفه از امپراطوری هخامنشی، پیشینه 2500 ساله اش، قطعی به نظر می رسد. هرودوت مورخ یونانی عهد باستان می­نویسد: «در زمان کورش بزرگ، سپاهیان با صدای شیپور حاضر باش، رهسپار میدان جنگ* می­شدند.» به دلایلی که خواهد آمد، شیپور مورد نظر هرودوت، همان ساز کرناست. استرابون دیگر مورخ یونانی، نشانی دقیق تری به ما می دهد. وی با اشاره به دوره های آموزشی شاهزادگان و امیر زادگان هخامنشی می نویسد: "هر روز پیش از دمیدن آفتاب، جوانان با صدای کرنا به تمرین های نظامی فرا خوانده می شدند. مربیان، پسران را به دسته های 50 نفری تقسیم می کردند و ریاست هر دسته را به یکی از پسران شاه یا یکی از امیر زادگان می سپردند." بر این اساس معلوم می شود کرنا در گذشته یک ساز حکومتی بوده و برای اعلان ها، جشن ها و جنگ ها به کار می رفته است.

ساز کمانچه

کمانچه

قدیمی ترین نشانه های ساز کمانچه در ایران، مربوط به قرن چهارم هجری (950 میلادی) است که در نقاشی های کتاب موسیقی الکبیر ابونصر فارابی می توان یافت. وی در کتاب خود از این ساز که فقط دو سیم داشته است، با عنوان رباب نام می برد و حتی وجود رباب تک سیمی را هم ناممکن نمی داند. رباب در واقع نام عربی کمانچه است و همچنان شکل ساده ای از آن با همین نام در بین نوازندگان سنتی عرب همچنان نواخته می شود. ترک زبانان به آن "ایکلیگ" می گویند و در ترکمنستان این ساز را با نام "قیچک" یا "قژک" می شناسند. کمانچه علاوه بر ایران در فرهنگ های چینی و آسیای جنوب شرقی با نام های مختلف وجود دارد. در موسیقی سنتی چین آن را با نام "ارهو" می شناسند. این ساز در هند، عراق، آذربایجان، گرجستان، داغستان و ارمنستان نیز نواخته می شود.

ساز کوزه

کوزه

استفاده موسیقایی از برخی ابزار غیر موسیقایی پیرامون زندگی بشر در بیشتر جوامع رواج دارد. از جمله این که زنان مازندرانی در اوقات فراغت خویش بر تشت های فلزی می کوبند. سنتی که در مازندران به تشت کوبی مروف است و امروزه در شادی های آنان گهگاه اجرا می شود. بلوچ ها نیز در جنوب شرق ایران، با استفاده از کوزه و تشت، یک نوع موسیقی کوبه ای خاص خود دارند. البته استفاده از کوزه در نقاط دیگر جهان از جمله آفریقا نیز رایج است که در آن جا کوزه های مورد استفاده به اودو معروف اند. ممکن است سنت کوزه نوازی آفریقایی از طریق سواحل اقیانوس هند به سرزمین بلوچ ها سرایت کرده باشد. در حال حاضر کوزه نوازی بلوچی به صورت محدود رواج دارد ولی گروه های نوجوی موسیقی ایرانی، استقبال زیادی از آن کرده اند و این ساز هم اینک کاربرد رو به گسترشی دارد.

ساز کوزک

کوزک

مناطق شناسایی شده این ساز، دهستان های نزدیک فهرج و نرماشیر است. کوزک در این مناطق با دو اندازه کوچک و بزرگ استفاده می شود که کوزک بزرگ را با دست و کوبه ای قابل انعطاف (در حال حاضر دمپایی ابری) می نوازند. شکل و تکنیک نوازندگی کوزک خصوصاً کوزک کوچک، بسیار جالب است و با سایر کوزه هایی که در مناطق جنوبی ایران نواخته می شود متفاوت است.

نوازندگان برای تولید صدا، هم از بدنه سفال کوزک و هم دهنه آن (به صورت متراکم کردن هوای داخلی آن) استفاده می کنند. جالب اینکه این کوزک شنوندگان را به یاد صدای طبلای هندی می اندازد.

ساز کوس

کوس

کوس یکی از سازهای عمده نظامی قدیم ایران بوده‌است. کلمه کوس به معنی فرو کوفتن است و در زبان فارسی به صورت مصدر هم بکار برده شده است کوستن به معنی کوفتن و زدن است. در کتاب های لغت آن را به طور اجمال به دهل و طبل و نقارهٔ بزرگ تعریف کرده‌اند ولی تفاوتش با سازهای دیگر ضربی این بوده که بدنهٔ آن به شکل کاسه و یا نیم کاسه بوده‌است. این آلت ضربی عظیم را معمولاً روی شتر یا فیل می‌بستند و می‌نواختند. کوس بزرگ‌ترین ساز از خانوادهٔ آلات موسیقی کوبه‌ای است که در ساختمان آن پوست بکار رفته‌است. این ساز تشکیل می‌شود از کاسه‌ای بزرگ از روی و مس که بر دهانهٔ آن پوست خام گاومیش یا گاو برکشیده‌اند.

ساز فیقو

نوعی ساز بادی است که در بعضی مناطق آن را از ساقه جو و در بعضی مناطق با نی می سازند و در برخی مناطق از جنس چوب است. فیقو فاقد سوراخ است و فقط یک صدای واحد را تولید می کند. نوازندگان این ساز را کودکان تشکیل می دهند.

سنتور ، سازی کهن

اولین اثری که از سازهای شبیه سنتور به دست آمده اثری است از حجاری های دوره های آشوریان و بابلیان در 669 قبل از میلاد که نشان می دهد این ساز را به وسیله بند به گردن می آویختند.
به دلیل قرار داشتن ایران در مسیر جاده ابریشم بین شرق و غرب و تغییر دائمی مرزها در شرایط کشورگشایی ها فرهنگها نیز مرتب دستخوش تحول شده و این تحول آلات موسیقی را بی نصیب نگذاشته است به طوریکه به درستی معلوم نیست سنتور ابتدا در کدام کشور مورد استفاده بوده است ولی مطمئنا ایرانیها قبل ازظهور اسلام با این ساز آشنا بودند و آن را کونار می نامیدند.
به اتکا قد مت آثار کشف شده گمان این است که این ساز از قلمرو ایران به کشورهای دیگر راه یافته و نامهای مختلفی پیدا کرده است.