موسیقی ایران در عهد کهن و دوران هخامنشی

 

 

موسیقی کهن ایران 

موسیقی نماینده ذوق خدادای و اندیشه مردم دنیای کهن و ازهنرهای زیبا و نخستین جهان است که حتی پیش از آفرینش بشر بصورت صدای ریزش آب جویباران و آبشارها و زمزمه باد و حرکت برگ درختان و آهنگ دلنواز پرندگان خوش خوان و مانند آنها،جلوه گری مینموده است. آنگاه که بشر آفریده شد،طی صدها هزار سال عمر و پیمودن مراحل اولیه و ابتدائی تمدن، همگام با بوجود آوردن زبان و واژه و بکار بردن آن،در اثر هوش و غریزه فطری و خدادادی و انگیزه طبیعی،از نغمه‌ها و آوای طبیعی بوسیله حنجره و آلات گوناگون موسیقی تقلید کرد و این هنر زیبا و شادی افزا را بوجود آورد.

موسیقی زبان حال بشر و نمودار احساسات و اندیشه‌‌هائی است که بصورت آهنگهای موزون و دلنواز،جلوه مینماید. وضع جغرافیائی و اقلیم،عواملی که بر حسب زمان در روحیات و معنویات مردم دست میدهد،نیازمندیهای زندگی،سابقه‌های تاریخی و پیشرفت فرهنگ و حتی دین،در موسیقی اقوام و ملل تأثیر گذاشته،و از همین جهت است که موسیقی کسورها و طوائف با یکدیگر اختلاف دارند.

آلات موسیقی اولیه بشر محدود بود،از شاخ و پوست و صدف و عاج حیوانات وزه کمان و خیزران اسباب و ادواتی شبیه طبل و نی و شیپور و سنج و زنگ ساخته اند. پژوهندگان و کاوشگران که کوششهای فراوانی برای خواندن لوحه‌های سومری پیدا شده در جلگه بین النهرین ونمایانیدن فرهنگ و هنر این قوم پیشرو وهنرمند باستانی بکار برده‌اند،برآنند که در یکی از لوحه‌ها بنواختن چنگ همراه با سرود آفرینش،اشاره گردیده است و آنان موسیقی پیش رفته ای داشته و با الاتی از قبیل طبل و سنج و زنگ و فلوت و بوق و شیپور و چنگ و عود،آشنائی داشته اند.

درون گور یکی از پادشاهان «اور» شهر قدیمی سومر،نقشی دیده شده که نمدار صحنه رقص بانوئی است در حال نواختن چنگ. در گور ملکه «شوب آد» ضمن کاوشهای باستان شناسان انگلیسی همراه ملکه،اشخاصی نیز دفن شده اند که در صف بانوان،یک نوازنده چنگ که تاجی بر سر دارد با چنگ خود دیده شده است.

در تورات کتاب دینی قوم یهود،منعکس است که حضرت داود پیغمبر آن قوم صدای خوبی داشته و سرایندگان و نوازندگان بسیاری در خدمت او بوده اند و نغمه داودی معروف است. زبور با آهنگ مخصوص خوانده میشده است و از مندرجات اینکتاب به پایه موسیقی و انواع سازهای یهودیان میتوان پی برد. در اخبار یهود آمده که: «بعضی از کاهنان و روحانیان آنها هنگامی میخواستند از مغیبات خبر دهند،نی زنیرا میگفتند برای آنها نی بنوازد و در نتیجه تأثیر نوای نی،حالتی شبیه بخواب مغناطیسی در کاهن پیدا میشده،آنگاه از آینده خبر میداده است. حضرت موسی ع از «یوبال» پدر نوازندگان جنگ «شالومو» یاد کرده است. دربار گاه سلیمانپادشاه یهود نوشته اند که خوانندگان با سنج و سیتار و هارپ وارد معبد میشدند،دوروحانی با شیپورهای خود ورود آنان را اعلام میداشتند. در جشنهای مذهبی یهودسازهائی همانند سنج و طبل نواخته میشده است.

عیلامیها ساکنان قوم سرزمین استان خوزستان،سازی شبیه به سنتور داشته اند و در آثار آنها دو نمونه از دسته نوازندگان و سرایندگان دیده شده است. این نمونه در موزه بریتانیا و یازده نفرند که چنگ و نی و سنتور و یک آلت دیگر شبیه به ضرب مینوازند. آشوریها برای خاطر خشنودی خدایان خود سرودها و آوازهائی داشته که میخوانده اند و هشت یا نه جور ساز داشته اند. از جمله آلات طربی که از این قوم پیدا شده، چنگ ذات الاوتار است که ۱۶ رشته سیم تار داشته و مربوط بهزاره دوم پیش از میلاد میباشد. این چنگ سه گوشه دارد و یک طرف آن پهن است.

مصریهای قدیم ۱۳ یا ۱۴ ساز مختلف داشته اند. بر بدنة گورهای پادشاهان باستانیمصر چند صحنه رقص نقاشی شده و پیکر کوچک یک رقاصه مربوط بحدود چهار هزار سال پیش از میلاد بدست آمده است. بابلیها بیش از سایر کشورهای قدیمه با موسیقی سر و کار داشته اند و نوشته اند که انواع سازها و خنیاگران نوازندگان داشته اند. دانیال رهبر دین یهود در کتاب خود از انواع سازها و موسیقی عصرش که در بابل سپری شده،یاد مینماید.

فنیقی‌ها،لیدیها،فریکیه‌ها و درین‌ها و سایر اقوامی که تحت لوای شاهنشاهی بزرگهخامنشی در آمدند،همه با موسیقی آشنا بوده،آلات و ادوات این هنر را داشته اند و چون همه این کشورها تحت نفوذ ایران در آمدند بنابراین اختلاط و نفوذ هنر مسیقی شان در موسیقی محلی و اصیل ایرانی بی تأثیر نبوده است. اسپارتیها آوازه‌های دسته جمعی توأم با موسیقی و رقص داشته اند که برسم کرت اجرا میشده.

این آوازه‌ها در تشریفات و مراسم دینی و جشنها و مسابقه‌ها اجرا میشده و هنگام برگذاری آن بکعده از شرکت کنندگان قسمت جالب رقص را انجام میدادند و یا آنکه فقط یکعده دختران جوان قسمتهای ملایم سرود را میخواندند. آتنیها در نیمه اول قرن پنجم پیش از میلاد اشعار شعرای حماسه گو و داستان سرا با آواز دسته جمعی توأم با موسیقی و رقص بافتخار خدایان و قهرمانان میخواندند و وسائل موسیقی عبارت بوده است از چنگ و سیتار که بتدریج تعداد سیمهای آن به ۱۲ رشته رسیده بود.

در چین باستان هم موسیقی پایه رفیعی داشته و حکیم بزرگ چینی «کنفوسیوس» با آنکه تعلیم موضوعات عالی را بمردم کم اندیشه غدعن کرده،درباره آموختن فن موسیقی تأکید کرده است. او معتقد بود که: «وقتی کسی موسیقی را درست فرا بگیرد و دل و جان خود را با آن همنوا سازد،قلب پرخلوص و آرام و سالم و طبیعی بسهولت کمال مییابد،و کمال آن با سرور همراه است…. بهترین راه اصلاح آداب ورسوم اینست که…. به تنظیم موسیقی کشور توجه شود…. آداب و موسیقی را هیچکس نباید دمی از نظر دوربدارد…. نیکخواهی،قرین موسیقی،و پرهیزگاری همراه با آداب نیکوست.»

ژاپنیها معتقد بودند که موسیقی هم مانند زندگی از طرف خدایان به قوم ژاپن ارزانی گردیده است. ایزاناگی و ایزانامی (دو خدایانی که بامر خدایان سالخورده،ژاپنرا آفریدند) هنگام آفرینش زمین سرود میخواندند و هزار سال بعد در سال ۴۱۹ امپراطور این کی یو هنگام گشایش یک قصر جدید. واگون (نوعی قانون) نواخت و ملکه رقص کرد. وقتی که این کی یو در گذشت،پادشاه کره هشتادتن خنیاگر بژاپون فرستاد تا در مراسم تشییع جنازه او شرکت کنند. اینان دستگاهها و ابزارهای موسیقی تازه ای که از آن مردم کره و چین و هند بود بژاپونیان آموختند.

این بود مختصری از تاریخ و چگونگی موسیقی در کشورهای باستانی که بطور مقدمه بیان شد. اینک میپردازد باصل موضوع یعنی موسیقی در ایران از کهنترین ایام و در عهد هخامنشی.

موسیقی در ایران باستان:

ایرانیان از همان دورانی که با سایر هم نژادان خود یعنی طوائف آریائی در آغوش دشت و دمن بسر میبردند با نغمه‌های جانبخش موسیقی و خواندن سرود و عبارات منظوم،آن کشش و سروری را که دیدار مناظر دلپذیر طبیعت و آسمان صاف و نیلگون و رنگهای گوناگون افق،در هر پگاهی و شامگاهی بوجود میآورده، نمودار میساخته اند. انگیزه‌هائی را که زیبائی و فریبندگی‌های این زندگی بی بند و بار و آزاد، در آغوش طبیعت، برای این مردم بوجود میآورده و با آهنگهای دلنواز غمزدا از دهان آنها بیرون میآمده، تاریخ در اثر نداشتن خط نتوانسته است آنها را ضبط نماید. اگر هر آینه ضبط شده بود، امروز ما از نحوه اندیشه و احساسات و تألمات آنان گنجینه‌های گرانبهائی داشتیم و لازم نبود به حدس و مظنَّه متوسل شویم. همانطور که بقایای آثار هنریشان، گنجینه‌های فرهنگی ارزنده و جالب را برای ما بیادگار گذارده است.

وجود قطعات مسجَّع و منظومی در ریگ ودا و اوستا، دو اثر دینی و ادبی کهن آریایهند و ایران و موسیقی و رقص