مهستان اولین خواستگاه دموکراسی

 

مهستان، مجلس دوهزار ساله ایران

به شهادت اکثر منابع تاریخی اولین مجلسی که تاریخ ایران تشکیل شده است به دوران حاکمیت اشکانیان بر ایران باز می گردد. اشکانیان، از قوم پارت و ایالت پارتیا که تقریبا بر خراسان امروزی منطبق است، برخاستند. این ایالت در کتیبه های داریوش هخامنشی به نام پرثوه آمده و معادل پهلوه در زبان فارسی امروزی می باشد.

در دوران 80 ساله حکومت سلوکیان بر ایران، پی گیری سیاست هلنیسم در ایران توسط پادشاهان این سلسله موجب رواج وسیع فرهنگ یونانی در ایران شده بود. اشکانیان در واقع سرزمینی را تحویل گرفتند که در ابعاد مختلف از فرهنگ اصیل خود دور شده بود. اندیشه های یونانی بر  سیاست و حکومت ایران هم تاثیر نهاده بود و نظام سیاسی ایران را به سوی نظام تقریبا دموکرات حاکم بر غرب سوق داده بود. اشکانیان به عنوان قومی ایرانی در برابر هجوم سیاسی، نظامی و فرهنگی مقدونیان به ایران برخاستند و در طی تقریبا 5 قرن حکومت خود در ایران به مبارزه با فرهنگ بیگانه و حاکمیت مجدد فرهنگ بومی ایران پرداخته و البته موفق شدند؛ چه اینکه دولت کاملا ایرانی ساسانی بر بنیان های فرهنگی که اشکانیان احیا کردند، حکومت خویش را بنا کردند.

نظام حکومتی اشکانیان، ملوک الطوایفی بود؛ یعنی کشور را به ایالت های مختلف تقیسم گرده و هر ایالت به صورت خود مختار اداره می شد و از طریق نمایندگانی با دولت مرکزی در ارتباط بود. در مرکز نیز اشکانیان با تاثیر از سنن سیاسی مقدونی ها، دو مجلس مشورتی تشکیل داده و با استفاده از این مجالس به اداره امور کلان کشور مشغول بودند. مجلس مهستان و مجلس مغستان.

مهستان : مه(meh) به معنای بزرگ و ستان  به معنای جمع و انجمن است و مهستان به معنای جمع بزرگان است. این مجلس از شاهزادگان اشکانی و از روسای خانواده های درجه اول تشکیل می شد که امور مهم در آنجا حل وفصل می شد و این مجلس نخستین مجلس تصمیم گیری ایرانیان بود.. مورخان رومی از این مجلس با نام سنا یاد کرده اند.

مجلس مهستان، نخستین جلسه خود را در نوروز سال ۱۷۳ پیش از میلاد (2182 سال پیش) با حضور مِهرداد اول- شاه وقت ـ برگزار کرد و اولین مصوبه آن انتخابی کردن شاه بود. بدین ترتیب که شاه می باید با رای و نظر نمایندگان مجلس مهستان انتخاب شود. انتخاب ولیعهد از میان شاهزادگان، اعلان جنگ و پیشنهاد صلح، بسیج نیرو، تغییر اشل مالیاتها و صدور دستور ضرب سکه با تصویر تازه، تعیین شاهان ارمنستان، تایید تشریفاتی (ضمنی) شاهان پارسی تبار (از دودمان هخامنشیان) سرزمین پنتوس (منطقه ساحلی جنوب دریای سیاه در آناتولی به پایتختی شهر سینوپ) و انتصاب فرمانده کل ارتش برای یک دوره معین و یا مدیریت جنگ از جمله اختیارات مهستان بود. مهستان در موارد متعدد شاهان اشکانی را جابجا کرد و در عین حال حامی سنت های بومی مناطق مختلف ایران بود عزل شاه نیز در اختیار همین مجلس قرار گرفت، البته برای عزل پادشاه شرایطی به قرار زیر تعیین شد:  خیانت به کشور، ابراز ضعف و نیز جنون، بیماری سخت و از کار افتادگی.

یکی از  ماجرای های جالب درباره اقدامات مجلس مهستان این است که در سال ۵۲ میلادی، پس مرگ شاه وقت در ایام عید نورز، مهستان که از نحوست ۱۳ فروردین می‌ترسید، چند روز ایران را بدون شاه گذارد و روز ۱۵ فروردین «بلاش» را از میان شاهزادگان اشکانی به شاهی برگزید که از همه آنان کوچک‌تر بود و استدلال کرد که «مصلحت» انتخاب بلاش را ایجاب می‌کرد.

البته برخی دیگر از پژوهشگران نیز معتقدند که اشکانیان دارای سه مجلس تصمیم گیری بوده اند: شورای سلطنتی که مرکب از سران 7 خاندان بزرگ قوم پارت بود، شورای روحانیون که متشکل از روحانیون و ریش سفیدان بود و مجلس مهستان که مجموعه 2 مجلس مذکور بوده و در امور مهم کشوری تشکیل می شده است

 

مهستان:

مجلسی بود که پادشاهان اشکانی برای اداره امور مملکت با اعضای آن مشورت می کردند. این مجلس از مجموعه اعضای دو مجلس دیگر تشکیل می گردید، نخست مجلس خانوادگی از اعضای ذکور خانواده سلطنت ، دوم مجلسی متشکل از مردان پیر و مجرب و روحانیون بلند مرتبه قوم پارت . و گاهی این دو مجلس با هم منعقد میگردید که آن را مغستان یا مجلس بزرگان می نامیدند و این لفظ باید مصحف مهستان باشد تا موافق معنای مجلس مزبور که مجلس بزرگان بود باشد و قاعدتاً اشاره به مغها نمی تواند باشد چه این مجلس تنها از مغها تشکیل نمی شود. (از تاریخ ایران باستان ج 3 ص 2649).

با توسعه دولت پارت و تبدیل آن از یک حکومت کوچک محلی به یک امپراطوری بزرگ، خاندان ارشک در راس هرم قدرت قرار گرفت و هفت خاندان پارتی که به صورت طبقه ای ویژه که نجبا و اعیان جدید را تشکیل می دادند. در قاعده هرم واقع شدند رفته رفته این خاندان ها که از جمله مهمترینشان سورن،‌قارن، اسفندیار و گیو بودند، چنان قدرتی یافتند که حق بزرگ نهادن تاج بر سر پادشاه با آنان بود. و نیز در مجلس مهستان که مجلس مشورتی اشکانیان بود، در کنار اعضاء مهم این مجلسی نظیر، شاهزادگان سران سپاه، روحانیون(مغ ها) حضور مؤثر داشتند. داشتن املاک وسیع و حاکمیت در ایالات و مناطق مختلف حقی بود که شاه اشکانی به آنان تفویض نموده بود، آنان با استفاده همه جانبه از مقام و موقعیت خویش حتی حق عزل و نصب پادشاه را نیز از طریق مجلس مهستان از آن خویش نموده بودند.

 این امتیاز با کوشش آنها، موروثی، غیر قابل سلب یا انتقال بود و همین معنی سبب اقتدار فوق العاده نجبا می گردید. با توجه به نقش این بزرگان، تاثیر و جایگاهشان است. که به دلیل انتخاب اشکانیان در شیوه حکومتیشان یعنی شیوه ملوک الطوایفی پی می بریم.

شاهان اشکانی در رفتار با آنان محتاط بودند. و از هرگونه برخورد و تصادم با آنان پرهیز می نمودند. اشکانیان علی رغم اینکه یک قوم جنگ جوی صحرانشین بودند، نه تنها در برخورد با اقوام زیر دست و تابع خویش که در مورد ایران جنگی با محبت و حرمت رفتار می نمودند. تسامح و عدم تعصب فکری فرهنگی مذهبی و نژادی از خصوصیات بارز و از امتیازات برجسته اخلاقی آنان بود. سنت های قدیم آریایی – مزدایی در قلمرو اشکانی بیشترین طرفدار را داشت، با آنکه بعضی پادشاهان ظاهرا به آیین زرتشتی علاقه نشان می دادند،هیچ یک اصراری به تعیین و تحمیل یک دین رسمی بر تمام اقوام تابع نشان نداده اند.
خاندان ارشک و نجبای وابسته به آن اگر چه در مجموع از خویش چهره یک قوم جنگجوی صحراگرد را تصویر کرده اند که صحرا بیش از شهر و آزادی بیش از انضباط با طبع آنها توافق داشت. معهذا، نقش آنها را در رهانیدن ایران از سلطه غاصبانه سلوکیان، احیای استقلال ایران زمین و ایستادگی دلیرانه و مردانه شان را در برابر توسعه طلبی های روم باید به سزا تقدیر و ستایش نمود