ایل خمسه، یکی از دو ایل مهم فارس (دیگری قشقایی ) است که از پنج تیره تشکیل شده است و به همین علت، خمسه (پنجگانه) نامیده میشود. ایلات خمسه که از ایلهای ترکزبان اینالو و بهارلو و نفر و ایل فارسی زبان باصری و ایل عربی لهجه عرب تشکیل شده است، اتحادیه نااستواری بوده است که در اواخر قرن سیزدهم هجری، بیشتر برای مقابله با قدرت سیاسی روزافزون ایل قشقایی ایجاد شد.
این اتحاد بنابر برخى مقاصد سیاسى، اقتصادی و نظامى، در 1278 ق به فرمان ناصرالدین شاه در منطقه فارس تشکیل شد . خاستگاه قومى این ایلها با یکدیگر متفاوت است. ایلهای اینانلو، بهارلو و نفر، ترک؛ ایل عرب، عرب؛ و ایل باصری، عمدتاً فارس هستند. مردم، ایلات خمسه را کلاً عرب مى‌شناختند که احتمالاً به دلیل جمعیت بیشتر مردم ایل عرب در ایلات خمسه و نیروی غالب آنها بر عشایر دیگر بوده است.
البته، برخی از این ایلها و طایفه ها به حکم همنژادی و همزبانی به هم نزدیکتر بوده و حشر و نشر بیشتری داشته اند، مانند بهارلوها و اینالوها. و برخی به اقتضای همسایگی وهمجواری چنین بوده اند، چون بهارلوها و عربهای مزیدی .
تمام طایفه‌های ایلات خمسه تا سالهای پایانى سده 13ق کوچ مى‌کردند و به ییلاق و قشلاق مى‌رفتند. از آن پس، به تدریج بخش بزرگى از آنها یکجانشین شدند.
رهبری هر یک از ایلهای خمسه و طایفه‌ها و تیره‌ها و اولادها را یک خان یا کلانتر و یا کدخدا برعهده داشت که امور اجتماعى، سیاسى و اقتصادی عشایر زیرنظر آنها بود. هر اردو که متشکل از چند سیاه چادر یا خانوار از یک طایفه یا تیره بود، در زمان کوچ، یک کدخدا یا ریش‌سفید داشت که نمایندگى سیاسى و اداری اردو برعهده او بود .اصطلاح خان در خطاب مؤدبانه برای همه سران ایل و طایفه و تیره به کار مى‌رفت. با فروپاشى اتحاد سیاسى ایل، عنوان کلانتر نیز به تدریج منسوخ شد و عنوان خان جای آن را گرفت .
عشایر کوچنده خمسه، اقتصادی بر پایه و مبتنى بر شیوه معیشت شبانى داشتند و عمدتاً از راه پرورش و تولید گوسفند و بز زندگى مى‌گذراندند. برخى از خانوارها نیز همراه گله‌داری به زراعتى محدود نیز مى‌پرداختند. گله، سرمایه عشایر کوچنده بود و شمار کم و بیش دام هر خانواده نشانى از دارایى و شخصیت اجتماعى خانواده به شمار مى‌رفت. برخلاف عشایر کوچنده، یکجانشینان خمسه - که از اواخر سده 13ق ده‌نشین شده بودند - اقتصادشان برپایه کشاورزی بنیاد نهاده شده بود. ده‌نشینان در کنار فعالیتهای زراعى، دامداری نیز مى‌کردند. شمار دام خانواده‌ها زیاد نبود و هر چندین خانواده با هم گله‌ای تشکیل مى‌دادند که آن را برای چرا به چوپان یا خویشاوندان خود مى‌سپردند.
تاریخچه:
طهماسب میرزا مؤیدالدوله والى فارس با کمک خاندان با نفوذ قوام‌الملک شیرازی اتحاد عشایری خمسه را در 1278ق تشکیل داد تا هم در برابر قدرت روزافزون ایل قشقایى در منطقه مقابله کنند و هم امنیت راههای بازرگانى از بندرعباس و بنادر خارک و بوشهر به شیراز را برای حمل کالا تأمین نمایند.
نخستین رئیس و ابواب جمعى اتحاد خمسه، على محمدخان قوام، و آخرین سرپرست آن ابراهیم‌خان قوام بود .ابراهیم‌خان در 1311ش پس از شورشهای ایلى در فارس از ابواب جمعى و حکمرانى مناطق خمسه و لار برکنار شد .با برکناری او حکومت 73 ساله خاندان قوام‌الملک بر ایلات خمسه پایان گرفت. از آن پس، اتحاد خمسه مفهوم سیاسى - نظامى پیشین خود را از دست داد و همبستگى ساختگى ناپایدار میان ایلهای پنجگانه به سستى گرایید و یک وحدت و همبستگى سنتى ایلى - عشایری جایگزین آن شد.
ایل عرب:
باید دانست که ایل عرب فارس جماعتی ازاعراب بادیه ،نجد و عمان و یمامه عربستانند که در زمان خلفای بنی امیه و بنی
عباس بلکه از صدر دولت علیه اسلام دامت شوکتها برای تسخیر مملکت فارس و نظم نواحی آن با عیال و مواشی آمده به عادت خود در چادرهای سیاه زمستانه و تابستانه در دشت و کوهستان آمد و شد کنند. قشلاق آنها نواحی بلوک سبعه و رودان و احمدی و ییلاق آنها بلوک بوانات و قنقری و سرچاهان باشد.و زبان این گروه از زبان عربی اصلی بیرون رفته و جز لهجه عربی برای آنها باقی نمانده است.و ایل عرب در اصل دو ایل می باشد . یکی عرب جباره و دیگری عرب شیبانی است .
ایل اینا نلو:
یکی از ایلات پنچ گانه خمسه می باشد این ایل ازترکستان درقرن سیزدهم میلادی به ایران آمده ودرفارس اقامت گزیده اند هنگامی که شاه عباس اول ایل شاهسون راتشکیل داد قسمتی از ایل اینانلو به این ایل جدید ملحق شدند .
ایل بهارلو:
شعبه ای از طوایف شاملو میباشند که دارای هفت قبیله بوده اند وتوسط سید صدرالدین از جنگ امیرتیمورخلاص وباشاه اسماعیل خروج کردند در زمان گذشته این ایل ایاب وذهاب می کردند محل ییلاق آنهادر بیضا ورامجرد ومحل قشلاق انها درحوزه شهرستان داراب بوده است و مدت زمانی است که درداراب اقامت نموده .چون زبان همه آنهاترکی است باید اصل انها از ایلات ترکستان باشد که در زمان سلاطین سلجوقی وسلاطین مغول به ایران امده ودرفارس توقف نموده اند . چنانکه تاکنون یک طایفه از ایلات ترکمان دشت خوارزم را بهارلو گویند. قشلاق این ایل صحرای ایزد خواست لارستان وجایگاه داراب وییلاق آن نواحی رامجرد ومرودشت وکمین بود .
ایل باصری:
یکی ازپنج ایل خمسه ایل باصری میباشد این ایل اززمان سابق با ایل عرب هم مرز وهم جواربوده وحاکم ایل باصری وایل عرب هردو یکی بوده از زمان صفویه تازمان کریمخان زند ایل باصری به ایل عرب ملحق شد .
ایل نفر:
ایل نفردرناحیه گراس زندگی می کند رییس این ایل در زمان حکومت نادر شاه افشار حاج حسین خان نفر بوده واز آنجا که وی فردی متنفذ ودردربارسلاطین وقت اعتبار ویژه ای داشته از این رونام ایل از اسم وی گرفته شده . ایل نفر از جمله پنج ایلی است که ایلات خمسه راتشکیل می دهد در طول دوران نادر شاه وکریمخان زند حاجی حسین خان نفر رییس ایل نفر وبهارلوبوده است .
- ۹۱/۱۲/۲۶
