شهر باستانی کَبنَک

 

کبنک

 

محوطه تاریخی هفت‌تپه شامل بقایای یک شهر و اجتماع بزرگ مربوط به دوران ایلام میانه (حدود قرن چهارده پیش از میلاد) بوده که از تپه‌های متعددی تشکیل شده است که با توجه به آثار و لوح‌های به دست آمده از این محوطه احتمالا نام این شهر باستانی "کَبنَک" بوده است.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)- منطقه خوزستان این شهر در اواخر سده چهاردهم پیش از میلاد تخریب و بخش‌هایی از بناها بر اثر آتش‌سوزی نابود شد. این محوطه در دوره محدودی مسکونی بوده و پس از ویرانی هیچ گاه رونق قبلی خود را به دست نیاورد و فقط سکونت‌های کوچک و استقرارهایی موقتی در دوران‌های متأخرتر پارتی و ساسانی در آن ایجاد شد.

پایگاه حفاظت و مرمت چغازنبیل و هفت‌تپه در سال 1998 میلادی (1377 خورشیدی) برای جلوگیری از تخریب هر چه بیشتر این شهر کهن طی توافق به عمل آمده بین سازمان میراث فرهنگی ایران، یونسکو، بنیاد اعتباری ژاپن و همکاری موسسه کراتر فرانسه (موسسه بین‌المللی حفاظت از بناهای خشتی) طرح مطالعاتی حفاظت و مرمت محوطه تاریخی چغازنبیل را در زمینه‌های مختلف علمی آغاز کرد.

در این رابطه یک پایگاه دایمی پژوهشی شامل بخش‌های آزمایشگاه، ‌حفاظت و مرمت، کتابخانه، رایانه، تالار کتیبه، بانک سفال و بخش اداری در موزه هفت‌تپه با عنوان مرکز مطالعات پایگاه چغازنبیل و هفت‌تپه ایجاد و تجهیز شده است.

چارچوب کلی این مرکز به دو بخش مطالعاتی و اجرایی تفکیک می‌شود که در بخش مطالعاتی آن مواردی همچون مستندسازی، مطالعات باستان‌شناسی، معماری، زمین‌شناسی، شناخت مواد و مصالح، ‌زیست‌محیطی، حفاظت و مرمت، ژئوفیزیک و غیره گنجانده شده و در بخش اجرایی نیز انجام اقدامات حفاظتی و مرمتی مجموعه تاریخی بر مبنای اطلاعات به دست آمده در نظر گرفته شده است.

محوطه باستانی هفت تپه حدود ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر شوش واقع شده و همان طور که از نام آن پیدا است از تپه‌های متعددی تشکیل شده ‌است. گستردگی این محوطه باستانی به مراتب باعث جلب توجه کاوشگران مختلف قرار گرفته‌ است. اولین عملیات حفاری به سرپرستی دکتر عزت‌الله نگهبان در سال ۱۳۴۴ در این محل آغاز گردید که تا سال ۱۳۵۷ ادامه یافت. بررسی‌های سطح الارضی که قبلاً مَک آدامز (Robert McC Adams) در این ناحیه انجام داده بود گویای این مساله بودند که این محوطه گسترده باستانی فقط در دوره محدودی مسکونی بوده‌ است.

در هفت تپه قسمتی از یک دیوار خشتی و طاقی آجری در هنگام تسطیح زمین و راه سازی توسط بولدوزرهای طرح نیشکر هفت تپه نمایان گردید. این محل توسط هیأت حفاری به عنوان نقطه شروع کار انتخاب شده و با ایجاد شبکه‌ای که دارای خانه‌های ۱۰ × ۱۰ متر بود عملیات حفاری از این محل به سمت جنوب ادامه پیدا می‌کرد. خاک‌های ناشی از حفاری در قسمت شمال غربیِ محوطه حفاری، در مجاورت تپه‌ای که مجموعه آرامگاه‌ها بر روی آن واقع شده، انباشته شده‌اند. با ادامه کاوش در طول فصل‌های بعدی ترانشه‌های متعددی به ابعاد ۱۰ ×۱۰ متر حفاری شدند که تعداد تمامی آنها حدود ۱۵۰ ترانشه است.

در آرامگاه سکوی بزرگی ایجاد شده که توسط دیوارچه‌های کوتاهی به سه بخش تقسیم می‌شد. در بخش شمالی نیز هفت اسکلت قرار داشته و در بخش میانی که کوچکتر از دو بخش دیگر است بدون اسکلت و بخش جنوبی دارای دو یا سه اسکلت بوده‌ است. در پای سکو در جنوبی‌ترین قسمت آرامگاه مجاور درب ورودی تعداد 10 اسکلت به صورتی بی‌نظم بر روی هم قرار داشتند. به این ترتیب حدود ۲۱ یا ۲۲ اسکلت در معبد پیدا شده‌اند. تقسیم‌بندی سکوی آرامگاه به بخش‌های مختلف خود گواه این است که این مقبره برای تدفین اشخاص متعددی ساخته شده و احتمالا یک آرامگاه شاهی نیست. وجود اسکلت‌های متعدد بر روی سکو و انباشته کردن اسکلت‌های قدیمی در گوشه آرامگاه نیز این مساله را تأیید می‌کند.

با توجه به اکتشافاتی که در نقاط مختلف منطقه انجام شده ‌است درب ورودی آرامگاه پس از هر تدفین با سنگ یا آجر بسته و در هنگام تدفین‌های بعدی برای بار دیگر باز شده‌ است. مشاهداتی که در هفت تپه شده نیز حاکی از این مساله است. موزه هفت تپه حاوی تمامی اکتشافات فوق است.

در ادامه حفاری‌های هفت تپه علاوه بر کشف مجموعه آرامگاه‌ها، بازمانده‌های دو صفه (سکو) بسیار بزرگ خشتی مشخص شده که در مجاورت آنها اتاق‌ها و سالن‌های متعددی قرار داشته‌اند. این حجم‌های توپر از هزاران خشت خام و ملات گل به صورت مطبق ایجاد گردیده و در دوران آبادانی ارتفاع آنها تا 30 متر هم تخمین زده می‌شود. (در برخی قسمت‌ها ارتفاع بخش‌های باقیمانده از 14.5 متر متجاوز است). دیوارهای خشتی بنا شده در این واحد ساختمانی به قطرهای مختلف بوده و در بعضی قسمت‌ها قطر دیوارها (پهنای دیوار) به حدود 10.5متر می‌رسد. به دلیل پیدا شدن الواحی که در آنها نام تپتی اهر به عنوان پادشاه شوش و انشان ذکر شده حدس زده می‌شود که این ساختمان‌ها مربوط به دوران سلطنت این پادشاه باشد که البته درستی این مطلب هنوز دقیقا مشخص نیست.

در فصل دوم حفاری هفت تپه با توجه به کثرت و اهمیت آثار به دست آمده نیاز به ساخت موزه‌ای محلی در جوار محوطه تاریخی که کارکرد این مرکز پژوهشی را داشته باشد مطرح شد. به این ترتیب عملیات ساختمانی موزه‌ای در یک طبقه در بهار سال 1349 آغاز شد و با اتمام عملیات موزه در اردیبهشت ماه سال 1352 افتتاح گردید.

با شروع جنگ تحمیلی در سال 1359 این موزه تعطیل شد و بخشی از اشیای آن به تهران انتقال یافت. با شروع فعالیت پروژه هفت تپه و پس از انجام تعمیرات موزه در اسفند سال 1380 به عنوان موزه و نمایشگاه آثار مطالعاتی پروژه‌های هفت تپه و چغازنبیل بازگشایی مجدد گردید. ساختمان موزه به سالن‌های نمایشگاهی، کتابخانه، آزمایشگاه، مرکز کامپیوتر، سالن ترسیم سفال، انبار اشیاء، کارگاه مرمت و لابراتوار عکاسی مجهز است.

کاوش‌های باستان‌شناسی هفت تپه از نظر کشف متون کتیبه‌دار یکی از حفاری‌های نادری است که در کشور ما انجام شده، حفاری‌های هفت تپه تاکنون چند کتیبه سنگی بزرگ متجاوز از هزاران گل نوشته را به خط میخی و زبان اکدی عرضه نموده است.

مهرهای مکشوفه از هفت تپه به صورت مسطح یا استوانه‌ای و از مواد مختلفی چون سنگ و گل پخته و بدل چینی ساخته شده‌اند. اثر مهرها دارای نقوش مختلف و با صحنه‌هایی همچون پیش کشی هدایا به خدایان و نیایش و غیره بوده و بیشتر بر روی پوشش گلی زده می‌شدند که برای مسدود کردن دهانه محفظ‌ها یا تنگ‌های سفالی به کار می‌رفته است.

این ظروف به صورت ساده و یا منقوش و در اشکال مختلفی همچون کوزه‌های کف گرد و نوک تیز، ساغرهای پایه دکمه‌ای، خمره‌هایی با کف مسطح و کاسه‌های کوچک و بزرگ و غیره دیده می‌شوند. ظروف ساده عمدتا نخودی رنگ بوده و سفال‌های منقوش با نقش‌های ساده هندسی به رنگ‌های قهوه‌ای روشن و تیره تزیین شده‌اند.

پیکرک‌هایی که در این منطقه کشف شدند به دو دسته انسانی و حیوانی تقسیم می‌شوند. پیکرهای انسانی خود شامل انواع مختلفی است که عبارتند از پیکرهای مرد و زن و و نوازندگان. این پیکرها غالبا به روش قالب‌گیری ساخته شده و سپس در کوره پخته شده‌اند. پیکرک‌های حیوانی بیشتر به شکل گاو کوهاندار است که به صورت مسبک با کوهان‌های بزرگ ساخته شده است. این اشیا عمدتا مفرغی بوده که خنجرها، تبرها، پیکان‌ها، اسکنه‌ها، مغارها، درفش‌ها، سوزن‌ها، دکمه‌ها، سرنیزه‌ها، قلاب‌ها، میخ‌ها و غیره مهمترین آنها هستند.

در ضمن کاوش‌های هفت تپه آثاری از نقاشی دیواری به صورت قطعات گلی منقوش به طور پراکنده در سالن‌های ساختمان شماره یک به دست آمده است که احتمالا در هنگام ویرانی بنا فروریخته‌اند. بیشتر نقوش هندسی و به رنگ‌های آبی، نیلی، قرمز، نارنجی، زرد، خاکستری و سیاه و سفید است. سه نمونه جالب از این اشیا که شامل سردیس یک مرد و زن ایلامی و ماسک چهره یک مرد می‌باشد از حفاری‌های هفت تپه به دست آمده است. تابوت‌هایی که در این منطقه کشف شده است در ابعاد و اندازه‌های مختلف و جنس آنها سفالی است.

همچنین انواع تیغه‌ها و ابزار سنگی و حلقه‌های سنگی و سنگ وزنه‌ها و سرگرزها و ظروف سنگی از مهمترین آثار سنگی مکشوفه از هفت تپه است. آثار تزیینی که در این منطقه کشف شده تنها جنبه تزیینی داشته و توسط هنرمندان این دوره ساخته شده است که از جمله مهمترین اشیای تزیینی مکشوفه گردن‌بندهایی از جنس سنگ‌های نیمه قیمتی چون عقیق و بدل چینی و سنگ سلیمان و پلاک‌های منقوش از جنس گل و مفرغ و یا قیر طبیعی و دکمه‌های تزیینی به اشکال مختلف دایره‌ای و چهارگوش و از جنس بدل چینی و یا استخوان و قطعات موزاییک با نقوش هندسی هستند.