نام آوران دوره صفوی

دانشمندان بزرگ روزگار صفویه

1. میرزا مخدوم (947-998 ه‍. ق): امیر معین‌الدولة سید ابوالفتح محمدبن عبدالباقی حسینی شریقی شیرازی (نواده میرسید شریف گرگانی از علمای معروف حنفی) استاد شاه اسماعیل دوم که در گرایش وی به اهل سنت سعی بلیغ داشت. کتاب بسیار مهم و ارزشمند دارد به نام نواقض الروافض که آن را بعد از پناهنده شدن به عثمانی نوشت و در سال 998 ه‍. ق آن را به سلطان مراد سوم تقدیم کرد.
2. مصلح‌الدین لاری (وفات 980 ه‍. ق): علامه مصلح‌الدین محمدبن صلاح الدین بن جلال‌الدین بن کمال بن محمد اسعدی انصاری عبادی شافعی لاری از چهره‌های درخشان علمی قرن دهم بدربار همایون شاه (937-963 ه‍. ق) در هندوستان می‌رود. بعد از مرگ وی به اسلامبول رفته سپس به آمد (دیاربکر) رفته آخر الامر به بغداد می‌رود و با اسکندر پاشا والی عراق بسر می‌برد. وی مفتی، منجم، ریاضیدان و تاریخ‌دان بزرگی بود.

فرقه های روزگار صفویه

مهمترین عقاید دوران صفویه

1. بابائیان: بنیان‌گذار آن بابا الیاس از شاگردان احمد یسوی متوفای 561 ه‍. ق بود. در میان مریدان او شخصی بنام شیخ اسحاق که بعدها به بابا اسحاق معروف شد، وجود داشت. بابائیان بابا اسحاق را بابا رسول‌الله می‌نامیدند زیرا معتقد بودند که روح حضرت محمد -صلى الله علیه وسلم- و حضرت علی -رضی الله عنه- در وجود او متجلی و به او منتقل شده است. در زمان سلطان غیاث‌الدین سلجوقی از سلاجقه روم قیام آن‌ها در آناتولی ترکیه شروع شد ولی بزودی آن‌ها شکست خوردند و بابا اسحاق به هلاکت رسید.
2. حروفیه: فضل‌الله ابوالفضل استرآبادی بنیان‌گذار فرقه حروفیه به نوشته ابن حجر عسقلانی (رحمه الله) در کتاب أنباء الغمر فی أبناء العمر یکی از زهاد بدعت‌گذار بود. فضل در سال 804 ه‍. ق به دستور تیمور گورکانی بدست پسرش میرانشاه حاکم شروان به هلاکت رسید.

پزشکان پر آوازه روزگار تیموری

پزشکان بزرگ دوران تیموری

1. منصوربن محمدبن احمدبن یوسف بن الیاس: پزشک بزرگ قرن دهم ه‍. ق مهمترین آثارش:

تشریح البدن (کالبد شکافی): در تشریح بدن انسان شامل استخوان‌ها – اعصاب – عضلات – عروق – روده و یک خاتمه بنام میرزا ضیاءالدین پیر محمد مقتول 809 ه‍. ق.

1. برهان‌الدین نفیس بن عوض بن نفیس کرمانی:

مهمترین آثارش:

1. شرح کتاب الاسباب والعاملات بسال 837 ه‍. ق اثر نجیب‌الدین ابوحامد محمدبن علی سمرقندی (شهادت بدست مغول 618 ه‍. ق).

دانشمندان روزگار تیموری

نام‌آوران دوران تیموری

1. معین‌الدین محمدبن عبدالرحمن ایجی صفوی (830-892 ه‍. ق): از علمای شافعی ایج یا ایگ فارس اثر مهم او جامع البیان فی تفسیر القرآن یا جوامع التبیان می‌باشد. وی علاوه بر تفسیر در فقه حکمت و ادبیات نیز استاد بود.
2. میرسید شریف جرجانی (م 816 ه‍. ق): حکیم – فقیه – مفسر – ادیب از آثار اوست: 1- ترجمان القرآن در تفسیر و توضیح لغات و مفردات آن بفارسی 2- حاشیه‌ای بر کشاف زمخشری 3- رساله‌یی در فلسفه و کلام در پرسش‌های اسکندر بن عمرشیخ بن تیمور لنگی بسال 815 که از اصفهان برای او فرستاده بود. 4- شرح مواقف ایجی 5- تجرید الکلام خواجه نصیر طوسی.
3. سید علاءالدین علی سمرقندی (م 860 ه‍. ق): صاحب تفسیر بحرالعلوم با انتخاب از کتب تفاسیر با اضافات وی مفسر و فقیه و ادیب و حکیم بزرگی بود.

علم و هنر در دوران تیموری (807 تا 911 ه‍. ق)

دانش در دوران تیموری

سلاطین تیموری بغیر از تیمور همگی از بهترین گسترش‌دهندگان علم بوده‌اند. این دوران که بیش از یک قرن بطور انجامید، دومین عصر طلایی در تاریخ تمدن اسلامی ایران است. از آنجا که تیموریان با تمدن اسلامی و ایرانی تربیت شده و به ذوقیات آندو خو گرفته‌ بودند، با آنکه در ظاهر ادعای مغول بودن می‌کردند، در عمل آن‌ها دیگر ایرانی شده بودند و آن را بزرگ می‌شمردند و ترویج می‌کردند. در این راه بعضی از سلاطین تیموری مانند شاهرخ و سلطان حسین بایسنقر حتی راه مبالغه پیمودند. جنگ‌های خانگی در دوران تیموریان نه بکشتار گروه‌ها و ویران کردن شهرها و برانداختن مراکز علم و امثال این امور می‌انجامید و نه اینکه علم و علم‌اندوزی در این دوران به تعطیلی گرایید بلکه توجه به علم و هنر و ادب توسط شاهان و شاهزادگان تیموری امریست که گویی جزو فطرت و خوی طبیعی آنان بود. همانند حکومت‌های پیشین قبل از مغول مسلمانان در ایران، چرا که در تغییر حکومت‌ها هم نه شهری ویران می‌شد و نه اینکه کسانی که قدرت را در دست می‌گرفتند نسبت به علم و علماء کم‌توجهی می‌کردند. گویی سابقه‌ای همانند مسابقه قدرت در امر علم‌دوستی نیز در فطرت همه آن‌ها موجود بوده است.

روزگار تیموریان

تیموریان
 

بعد از مرگ سلطان ابوسعید بهادرخان ایلخانی ممالک ایلخانی بدست امرای بزرگ به قطعات چند مجزا گردید، در نتیجه در نقاط مختلف ایران حکومت‌های محلی متعددی بوجود آمد. این دوران که شصت سال 736 تا 796 ه‍. ق (1320 تا 1380 میلادی) بطول انجامید، در تاریخ ایران به دوران ملوک الطوایفی مشهور است. در یورش 5 ساله تیمور گورکانی به ایران (794-789 ه‍. ق) رسم ملوک الطوایفی برافتاد و حکومتی مقتدر و با ثبات در ایران بوجود آمد.

در میان حکومت‌های ملوک الطوایفی ایران تنها سربداران شیعه مذهب بودند و شیخ حسن جوری رئیس سربداران (شاخه شیخیان) تنها شخصی بود که تعصب شدید مذهبی داشت. وی مردم را با زور به شیعه‌گری وادار می‌کرد. در جنگی که بین شیخ حسن جوری با معزالدین حسین حاکم آل کرت هرات درمی‌گیرد شیخ حسن جوری کشته می‌شود. حکومت سربداران از 1348 تا 1357 میلادی (748-758 ه‍. ق) اهل سنت بود و این نکته از روی سکه‌هایی که با ذکر تاریخ ضرب شده‌اند مشخص گردیده است. سایر حکومت‌های ملوک الطوایفی ایران بنابر سکه‌هایی که از آن‌ها بر جای مانده است همگی اهل سنت بوده‌اند.

نام آوران سده های 7 و 8

دانشمندان بنام قرون 7 و 8

سیل بنیان‌کن مغول تمام نواحی شرق و مرکزی و قسمت بزرگی از نواحی غرب و شمال غرب ایران را با خاک یکسان کرد. تنها تود‌ه‌ای غارت زده و قتل‌عام دیده بر جای ماند. همه بهترین راه نشان دادن میزان خسارت یورش مغول را با بیان جمله زیر می‌دانند:

آمدند، کشتند، سوختند، بردند. مساجد – مدارس – شهرها ویران و مردمان چه کوچک و چه بزرگ قتل‌عام شدند. از آن همه مدرسه و کتابخانه و مراکز تعلیم و تعلم و مواطن علم و ادب چیزی بر جای نماند. هیچگاه این خسارت جبران نشد.

خاندان‌های بزرگ ایرانی که مروجین علم و ادب بودند نابود شدند. فقر و پریشانی وحشت‌انگیزی بوجود آمد که هر گونه ذوقی را برای کارهای علمی و هنری از مردم گرفت، دستمال‌کشی و خودفروشی بهترین وسیله ترقی شد، علم و علماء در مقام پستی قرار گرفتند. مراکز علم مانند بخارا – سمرقند – خوارزم – مرو – بلخ – هرات – نیشابور – طوس و... بطور کلی نابود شدند. کلیه کتابخانه‌ها و مدارس و مراکز فرهنگی آن‌ها نابود شده اکثر علماء یا کشته شدند یا به مغولستان فرستاده شدند.

خاندان‌های مهم ایران در روزگار ایلخانیان

بعضی از خاندان‌های مهم ایران اسلامی

برای گسترش اسلام خاندان‌های بسیاری تا آنجا که توانسته‌اند نقش ایفا کردند برای زنده نگه داشتن یاد و خاطره آن‌ها در زیر به چند تا از آن‌ها خلاصه‌وار اشاره می‌شود.

1. افتخاریان: اصلشان افتخارالدین محمد بکری بود، از نسل حضرت ابوبکر صدیق -رضی الله عنه-، او مردی دانشمند و متقی بود. پیش امام سعیدمحمدبن یحیی نیشابوری تحصیل کرد. از احفاد او ملک سعید افتخارالدین محمدبن ابی‌نصر در عهد دولت مغول بزرگ‌ترین اکابر قزوین شد. ملکی عادل و عاقل و صاحب حزم و رأی بود و در تدبیر امور دیوانی زبانزد بود. منگوقاآن و برادران و عم‌زادگان و خویشاوندان پیش او تعلیم کردند. وی برادرانی داشت که هر یک در جایی حاکم بود از جمله:

ملک سعید امام الدین یحیی حاکم قزوین و بعدها عراق عجم شد.

روزگار ناخجسته استیلای مغول

دوران شوم مغول

بعد از شهادت سلطان جلا‌ل‌الدین خوارزمشاه مغول بر سراسر ایران چیره شدند. مغول به مناسبت بی‌علمی و عدم معاشرت با متمدنین عقاید خرافی بسیار داشته و شیاطین و جادو و سحر را در مجاری احوال و زندگانی انسان مؤثر و صاحب نفوذ شدید می‌دانستند، از سحر و جادو بسیار می‌ترسیدند، و هر را که به این حیله متهم می‌شد، بسختی عذاب می‌کردند و در یاسانامه چنگیزی احکام شدید بر ضد این جماعت موجود بود. مغول‌ها آن چنان ضربات جبران‌ناپذیری به تمدن ایران زدند که هیچگاه جبران نشد. در خراسان بقدری کشتار کردند که از حد تصور خارج است. چنانکه جوینی در تاریخ جهانگشای که بنام چنگیز نوشته است، می‌گوید: اگر تا هزار سال دیگر در خراسان زاد ولد شود، و هیچ حادثه‌یی رخ ندهد، باز هم میزان نفوس آن دیار به حد قبل از حمله مغول نخواهد رسید.

میرزا محمد نصیرالحسینی

میرزا محمد نصیرالحسینی ملقب به میرزا آقا فرزند جعفر از سخن سرایان و استادان معروف دوره قاجاریه، در سال ۱۲۷۱ ه.ق. در شیراز متولد شد. علاوه بر علوم فقه و اصول و کلام و فلسفه، منطق و به علم حدیث نیز روی آورد. وی از شاگردان خاص شیخ مفید بود. فرصت نزد مظفر الدین شاه قاجار بسیار گرامی بود و لقب فرصت الدوله را از این پادشاه گرفت . فرصت الدوله شاعر، نقاش، موسیقی دان و ادیبی بزرگ بود که در بنیان فرهنگ نوین در ایران نقش مهمی داشت. فرصت الدوله نه تنها زبان انگلیسی را فرا گرفت، بلکه از یک دانشمند آلمانی خط میخی را هم آموخت و در حقیقت اولین ایرانی است که خط میخی را می دانست.