آموزش و پرورش در ایران باستان

دوران های پیش از اسلام

 

در بحث و بررسی درباره ی آموزش و پرورش عصرهای باستانی ایران، کمبود شدید مدارک و اسناد وجود دارد و هر اندازه به تاریخ ورود اسلام به ایران نزدیک می گردیم اسناد این چنینی افزایش می یابد. با این حال افزایش چنین اسنادی هرگز بدان حد نیست که بتوان مستقیماً به آموزش و کیفیت آن در عصرهای باستانی دست یافت.
لیکن با توجه به نوشته های مورخان غربی دوران باستان و همچنین اسناد و کتیبه های بر جای مانده از آن دوران و با اندکی تعمق و تحلیل تا حدی میتوان از آموزش و پرورش عصرهای باستانی ایران و ویژگی های آن ها آگاه گردید.
با نگاهی به شواهد بر جای مانده از دوران های باستان میتوان گفت که در ایران باستان عوامل اولیه ی آموزش و پرورش به قرار زیر بوده اند:
١- طبیعت و وضع جغرافیایی کشور.
٢- آرا و عقایدی که آریایی ها با خود آورده بودند و زرتشت آنها را پیراسته و اصلاح کرده بود، به عبارتی نقش دین در روند آموزش.
٣- دولت و نقش ویژه ی آن در پرورش دادن دانش آموزان (صدیق، برگ ۵٢).

راه‌یابی آریایی ها به ایران و برپایی دولت ماد

 بخش نخست
جایگاه گیتاشناسیی ایران در درازنای کهن نگاری , چهار راه پیشامدها و گذرگاه تندبادهای گوناگون بوده است , چنان که در پیش نام برده شد جایگاه دو شکاف زره کوهستانی , یکی در شمال‌شرقی ( خراسان ) و دیگری در شمال‌غربی ( اذربایجان ) انگیزه میگردید که تیره‌های تازنده به آسانی بتوانند از این گذرگاه گذشته درون ایران شوند.

از فراوان ترین و کهن ترین کوچ های کهن نگاریی به سوی ایران کوچ آریاییان می باشد , همین تیره‌ها چهره این سرزمین را دگرگون کردند. در اینکه این تیره‌ها به چه انگیزه و از کجا به ایران روی آوردند دیدگاهات گوناگون و گاهی ناهمسان , از‌سوی کاردانان ارائه شده است اما آنچه آشکار میباشد این است که این تیره‌ها چنانکه گفته شد از دو گذرگاه از پیش گفته شده , گذشته و بیشتر در بخش های غربی ایران زندگی آغاز کرده و شهرنشینی های شگفت انگیزی را مایه شدند.

برای روشن شدن خاستگاه این تبار جنجال بر انگیز به نگرش های رایمندان میپردازیم.

زمان زرتشت بر پایه گزارش‌های ایرانی

 

زمان زرتشت 

 

زادروز زرتشت
۳۰ یا ۲۹ اسفند (آخرین روز سال) ۱۲۸۳ــ  ایرانی، ۲۷ مارس ۶۶۱ــ  میلادی ژولی
پیام‌آوری زرتشت
۱۵ اردیبهشت ۱۲۵۲ــ  ایرانی، ۱۲ می ۶۳۱ــ  میلادی ژولی
دین‌پذیری گشتاسپ
۱۲۱۰ــ  ایرانی، ۵۸۹ــ / ۵۸۸ــ  میلادی ژولی
درگذشت زرتشت
۱۱ اردیبهشت ۱۲۰۵ــ  ایرانی، ۸ می ۵۸۴ــ  میلادی ژولی

سرسخن

با اینکه برخی پژوهشگران زمان سنتی زرتشت را نادرست می‌انگارند و آنرا تا حدود ششصد سال به عقب می‌برند، چنین به نظر می‌رسد که نادرست انگاشتن و رد گزارش‌های ایرانی از زمان زرتشت، کار ساده‌ای نیست. تخیلی دانستن و رد این داده‌ها، به معنای رد تمامی گزارش‌های منابع ایرانی و از جمله شاهنامه فردوسی از تسلسل زمانی رویدادها، دوره‌ها و پادشاهانی است که زمان زرتشت و گشتاسپ شاه نیز یکی از حلقه‌های به هم پیوسته آن است.

لنگ انداختن

 

لنگ انداختن

عبارت بالا هنگامی به کار می رود که شخص ثالثی بخواهد اختلاف موجود بین دو یا چند نفر را مرتفع کرده واسطه صلح و آشتی شود. در این گونه موارد می گویند: فلانی دارد لنگ می اندازد. یعنی قصد دارد غائله و اختلاف فیمابین را با کدخدا منشی حل و فصل کند. این ضرب المثل در جای دیگر هم به غلط مورد استفاده و استناد قرار می گیرد و آن موقعی است که یکی از دو نفر هماورد و مبارز مغلوب و تسلیم شده باشد. 

در این موقع گفته می شود: بالاخره فلانی لنگ انداخت. یعنی از عهده دفع حریف برنیامد و تسلیم شد. 

به عللی که ذیلاً توضیح داده می شود مدلل و مسلم می گردد که منظور از لنگ انداختن واسطه صلح و آشتی شدن است نه مغلوب و تسلیم شدن، و هر کس از این ضرب المثل به منظور اظهار تسلیم و انقیاد تفهیم و تفهم نماید اشتباه کرده است. 

همان طور که از اسم و عنوان باستانی مستفاد می شود این ورزش از قرون و اعصار قدیمه در ایران به یادگار مانده است و با وجود تنوع و تازگیهایی که در انواع و اقسام ورزش پدید آمد مع ذالک اهمیت و اعتبار این ورزش و این سنت باستانی به قوت خود باقی مانده است. 

تخارستان

 

تُخارستان یا طُخارستان نام سرزمینی کهن و نام ولایتی در خراسان بزرگ در نخستین سده‌های اسلامی، واقع در امتداد کرانه‌های جنوبی جیحون (آمودریا) علیا و وسطا بود که از خاور به بدخشان، از شمال به کرانه‌های جنوبی رود جیحون و از جنوب به رشته‌کوههای هندوکش محدود بوده‌است و در برخی از ادوار تاریخی در مفهوم وسیع‌تری همهٔ نواحی مرتفع وابسته به بلخ، واقع در دو کرانهٔ رود جیحون را در بر می‌گرفته‌است و به عبارتی دیگر در برگیرندهٔ استانهای فاریاب، جوزجان، بلخ، سمنگان، قندوز، تخار و بدخشان در افغانستان امروزی بوده‌است. این نام در نخستین سده‌های اسلامی بر بخشی از سرزمین باختر باستان در نواحی خاوری بلخ اطلاق می‌شده‌است.

نام این سرزمین برگرفته از نام مردمی است که تُخار خوانده می‌شدند. تخارها از اقوام آریایی بودند که در سدهٔ سوم پیش از میلاد در نواحی کوچا و تورفان در شمال شرقی سرزمینی که بعدها ترکستان شرقی یا ترکستان چین خوانده شد، به سر می‌بردند.

پَیشیاوادا

 

پَیشیاوادا یکی از شهرهای ایران باستان بود.بنا بر سنگ‌نوشته بیستون گئومات مغ در سال ۵۲۲ پ.م بر کوهی به نام آراکادریش نزدیک شهر ایرانی پیشیاوادا خود را به دروغ بردیا نامید و اعلام شاهنشاهی کرد.پیشیاوادا محل بایگانی‌ها و متون مقدس احتمالاً مربوط به پاسارگاد بوده‌است. ریشه نام آن مشتق از واژه‌های پارسی باستان نوشتن و آبادی، اقامتگاه است. صورت فارسی امروزی این نام را می‌توان وشت‌آباد نوشت. نام این دژ در رونوشت آرامی سنگ‌نوشته بیستون که در جزیره الفانتین نیل در مصر پیدا شده و توسط دانشمند انگلیسی، کولی، زیر عنوان پاپیروس‌های آرامی از سدهٔ پنجم پیش از میلاد چاپ شده، ذکر شده‌است.

باسمنچ

 

باسمنچ

باسمنج یکی از شهرهای استان آذربایجان شرقی است که در بخش مرکزی شهرستان تبریز واقع شده‌است. این شهر در ۱۰ کیلومتری جنوب شرق کلان‌شهر تبریز قرار گرفته‌است.

از قرن هشتم به‌بعد، واژهٔ باسمنج به‌صورت‌های اوسبنج، وهوسفنج، فهوسفنج، اسفنج، در بعضی متون دیده می‌شود. در باب ریشه نام باسمنج (بهوسپنج) گفتنی است:اجزاء فهو و وهو و بهو در پهلوی به معنی خوب می باشند که در توصیف سپنج هستند.اما خود معنی سپنج در پهلوی جایگاه استراحت است. اصطلاح فارسی سپنج سرای هم باید در رابطه با همین معنی سپنج (استراحت) پدید آمده باشد.

به‌نوشتهٔ رشیدالدین فضل‌الله، در دورهٔ او، قریهٔ اوسبنج مشهور به ترک‌دیه، از ده‌های ناحیهٔ مهران‌رود شمرده می‌شد و حدودش متصل به‌شارع خراسان و به‌اراضی زرنق و شادباد علیا و شارع قریهٔ مرده‌ناب و فتح‌آباد بود. در یکی از قباله‌های مانده از ۹۸۷ هجری، از همنام آن، مزرعه یا ده .اُسفنج در ناحیهٔ بروانان (در مسیر جادهٔ قدیمی (میانه-بستان‌آباد-تبریز) نام برده‌شده‌است. در منابع تاریخی دورهٔ صفویه نیز نام فهوسفنج آمده‌است. به‌نوشتهٔ اسکندرمنشی در ۹۸۹ هجری، سلطان محمد خوارزمشاه از سعیدآباد کوچ کرد و وارد فهوسفنج شد.

گاهنبار پیته شهیم گاه

 

گاهنبار پیته شهیم گاه - گاه آفرینش زمین

 

جشن گاهنبار پییته شهیم گاه ( از روز اشتاد تا روز انیران شهریور ماه گاهشماری زرتشتی یا 21  تا 25 شهریور ماه خورشیدی)

پیته شهیم گاه یا "پایان تابستان" با گویش درست (Paityshahim) در صد و هشتادمین روز سال انارام و شهریور ماه و به معنای پایان تابستان است.  این جشن کشاورزی هنگامی است که خرمن دانه‌ها در کشتزارها فراهم می ‌گردد و بسیاری از میوه ‌ها از درختان چیده می‌شوند و سومین جشن از جشن  های گاهنباری در سال می باشد .در این گاه زمین آفریده شده است.

واژه­ گاهَـنبار کوتاه شده­ی «گاهان بار» است و به معنی گاه­ ها و زمان ­های به ثمر رسیدن و به بار آمدن می باشد. این جشن ­ها در شش هنگام یا شش چَهره و در هر چَهره به مدت پنج روز در سال برگزار می­شوند.

جشن ‌های گاهَـنْـباری (پاره ‌های سال – موسم ‌های سالیانه)، ادامه و بازمانده ‌ای از نوعی تقویم کهن در ایران ‌باستان است که طول سال خورشیدی را نه به دوازده ماه خورشیدی، بلکه به چهار فصل و چهار نیم‌ فصل تقسیم می‌کرده ‌اند و هر یک از این بازه ‌های زمانی، نام و جشن ویژه ­ای به همراه داشته است.
سال گاهنباری از هنگام انقلاب تابستانی یا نخستین روز تابستان آغاز می ‌شده و پس از هفت پاره ­ی زمانی، یعنی سه پایان فصل و چهار میانه ­ی فصل، به آغاز سال بعدی می‌ رسیده است (پایان بهار یا آغاز تابستان مانند دیگر فصل ‌ها، دارای جشن گاهنباری نبوده و تنها به عنوان جشن آغاز سال نو بشمار می ‌رفته است). گاهنبارها، جشن ­هایی در ارتباط با پیشه ­ی اصلی ایرانیان باستان یعنی کشاورزی و دامداری هستند.

اویی سکونتگاهی شگفت انگیز

شهر زیر زمینی نوش آباد

 

 اویی

در‌ ساختار کهن نگاریی چاله سی شهر نوش آباد از بخش‌های شهرستان آران و بیدگل شهری در زیرزمین به نام "اویی" هست که برای همه بازدیدکنندگان شگفت انگیز است.آنچه به نام شهر زیرزمینی نامور است، به راستی ساختارهای فشرده ، پیچیده و گسترده چون دالانهای باریک تودرتو و اتاقهایی با گوشه‌های کوچک است. گردآورد اویی در زیر بافت دیرین و کهن شهر پاگرفته و تا رویه کنونی شهر نیز گسترده شده است. شناسایی این سازه ها به گونه خودبخود و به دست فری که خواست حفر چاه در سرای خود داشت روی داده و برای راه‌یابی به  آن، از برای پیدا نشدن درآیگاه بنیادین از آب انباری که نزدیک این شهر زیر زمینی است بهرمندی می شود.

  

ورودی آب انبار

سقف آب انبار

این گردآور که به روش دست‌کن زیر بافت شهر نوش آباد به روش انباشته ای از چهاردیواری ‌ها، راهروها، چاه‌هاو آبراه های بسیاری در 3 رده برپا شده است بر دیواره‌های آن آثار برخورد لبه چیز تیز دیده می‌شود و با‌ آگاهی ‌به ‌‌‌سختی نهاد زمین این بخش ، باستان‌شناسان این پنداره را گفته‌اند که ابزارهایی که برای کاویدن بکار بسته می‌شده، باید از ژادینی(جنسی) به سانِ الماس برخوردار بوده باشد.
گستردگی این شهر از برای پیوستگی میان کوچه ها و پاس‌بانی از جان و دارایی مردم در هنگام آشوبزدگی بوده و در دو رویه ترازی(افقی)‌و ستونی(عمودی) گسترش یافته است. به جز از درآیگاه بنیادین بُلندای همه بخشهای اویی به درازا سرشتین یک آدم و میان 170 تا 180 سانتیمتر است.بر رویه دیوارها و در بازه‌های اندک، جای "پیه سوز" به چشم می خورد که دوری این جایگاه ها از بام 20 سانت می باشد.

در دهانه هر چاهک تعدادی قلوه سنگ و یک تخته سنگ به اندازه دریچه چاهک دیده می شود که در مواقع احساس خطر یا ورود هوای آلوده یا دود به طبقات با تخته سنگ دریچه را مسدود  کرده و یا اگر دشمن قصد ورود به فضاها را داشته با سنگ‌ها که حکم وسایل و ابزار دفاعی را داشته بر سر مهاجمین می‌کوبیدند.اگر دشمن آتش روشن می کرد آنها با تخته سنگی که در کنار هانه هر چاه آماده بود درب آن را می بستند،در مواقع عادی عادی بعد از عبور از هر چاه دهانه آنرا با سنگی آسیاب شکل که در وسط آن سوراخی تعبیه شده بود می بستند که هم دشمن گول بخورد و هم از آن سوراخ اکسیژن وارد شود.ساختار این راهرو ها به شکل L  مانند ساخته شده که هنگام وارد شدن به راهرو آگر آشنایی به آن نداشته باشید گمان میکنید که بن بست است و این هم یکی از راهکار های فریب دشمن بوده.

سیزده بدر در ایران

 

سیزده بدر

به طور کلی در میان جشن های ایرانی جشن سیزده به در کمی مبهم است، زیرا مبنا و اساس دیگر جشن ها را ندارد.در کتاب‌های تاریخی اشاره‌ی مستقیمی به وجود چنین مراسمی نشده‌است اما در منابع کهن اشاره هایی به روز سیزدهم فروردین داریم.

اما اگر در کتاب های تاریخی و ادبی گذشته اشاره ای به سیزده به در و هفت سین نمی‌یابیم آیا این رسم ها را باید پدیده ای جدید دانست و یا این که، رسمی کهن است، و به علت عام و عامیانه بودن در خور توجه نبوده و با معیارهای مورخان زمان ارزش و اعتبار ثبت و ضبط نداشته است سیزده به در رسم و آیینی که بدین گونه در همه شهرها و روستاهای ایران همگانی است و در بین همهً قشرهای اجتماعی عمومیت دارد، نمی‌تواند عمری در حد دو نسل و سه نسل داشته باشد. علاوه بر این می دانیم کتابهای تاریخی و شعرهای شاعران، رویدادها و جشن های رسمی را که در حضور شاهان و خاصان دستگاه حکومتی بود، بیان و توصیف می کرد. ولی سیزده به در، رسمی خانوادگی و عام و به بیانی دیگر پیش پا افتاده و همه پسند (و نه شاه پسند) بود. از طرف دیگر، نوشتن رویدادهای روزی که رفتارها و گفتارهای خنده دار و غیر جدی، برای خود جایی باز کرده، توجه مورخ و شاعر را به خود جلب نمی کرد و شاید «نحس» بودن هم عاملی برای بیان نکردن بود و ...