زمینه های تحول فکری و روحی ناصرخسرو

مقدمه

حکیم ناصر خسرو قبادیانی شاعر بزرگ قرن پنجم، در زمینه‌های مختلف دینی، حکمی، اخلاقی و فلسفی سخن گفته و در واقع نخستین شاعری است که تا این اندازه شعر را در خدمت باورهای دینی، اخلاقی و حکمی به کار گرفته است. عمدة گفته‌ها و سروده‌های وی در باب دین و ترجیح باورهای اسماعیلی است. علاوه بر این، بخش وسیعی از درون مایة شعری وی را «شعر اعتراض» تشکیل می‌دهد.

ناصر خسرو در جوانی به دربار شاهان غزنوی راه یافته بود و مانند دیگر شاعران در درگاه آنها به عیش و نوش می‌پرداخت. او همچون مداحان هم عصر خویش جز غزل و مدح چیزی نمی‌گفت. خود نیز در «سفرنامه» می‌گوید: «من مردی دبیر پیشه بودم و از جمله متصرفان در عوامل و اعمال سلطانی، و به کارهای دیوانی مشغول بودم؛ و مدتی در آن شغل مباشرت نموده در میان شهرتی یافته بودم.» (ناصر خسرو، 1:1367)

دانشمندان عصر سلجوقی

الف- فقها و مفسرین

1. امام الحرمین (419-487 ه‍.ق): عبدالله ابوالمعالی در سال 419 در جوین یکی از روستاهای نیشابور به دنیا آمد. در محضر پدرش امام محمد جوینی و همچنین در محضر قاضی حسین فقه را آموخت بعد از آنکه در بغداد در علوم و معارف اسلامی و زمانه متبحر شد به نیشابور برگشت در آنجا به تدریس و تألیف کتا‌ب‌های مهم سرگرم شد. چهار سال در مکه و مدینه به تدریس پرداخت در دوران وزارت خواجه نظام‌الملک به نیشابور برگشت و در نظامیه نیشابور که خواجه برای وی ساخته بود به تدریس پرداخت. وی در مدت 20 سال استادی نظامیه نیشابور دانشمندان بزرگواری همچون امام محمد غزالی و الکیا الهراسی و خوافی تربیت نمود. عبدالملک را به علت آنکه در مکه و مدینه اقامت کرده بود امام الحرمین و مجاهد مهاجر لقب داده‌اند. امام الحرمین کتا‌ب‌های مهمی را تألیف نمود از جمله: نهایة المطلب فی درایة المذهب – الشاهل در اصول دین – برهان در اصول فقه – غیاث‌الامم – تلخیص التقریب – ارشاد – العقیدة النظامیة و....

شاعران بلندآوازه دوران سلجوقی

شاعران این دوران غالباً مردانی فاضل و دانشمند و زبان‌آور و جامع علوم زمان خود بودند دیوان‌های آن‌ها شاهدی بر این مدعاست.

1. نظامی عروضی: احمدبن عمربن علی‌نظامی عروضی سمرقندی: طبیب – منجم – ادیب از شاعران بزرگ ایران در قرن 6 ه‍. ق مهمترین اثر وی چهار مقاله یا مجمع النوادر می‌باشد، که در بیان شرایط چهار طبقه سلاطین: دبیران – شاعران – منجمان – طبیبان نوشته شده است.
2. فخرالدین گرگانی یا فخرالدین اسعد الجرجانی: عوفی در لباب الالباب می‌نویسد: کمال فضل و جمال و هنر و غایت ذکاو ذوق در تألیف کتاب ویس ورامین ظاهر و مکشوف است. در بعضی از جنگ‌های همراه سلطان طغرل‌بیک سلجوقی بوده است.

ریاضیدان‌ها ، منجمان، پزشکان ، فیلسوفان ، مشهور دوره سلجوقی

1- عمر خیام: (427-509 یا 517 ه‍. ق) مدفون در اصفهان.

حجة الحق حکیم ابوالفتح عمربن ابراهیم الخیام نیشابوری ریاضیدان فیلسوف – پزشک – شاعر و موسیقی‌دان بزرگ قرن پنجم ه‍. ق بنا به دعوت سلطان ملک‌شاه سلجوقی در سال 467 برای اصلاح کردن تقویم نجومی به همراه منجمین معروف روزگارش، رصدخانه‌ای مهم در اصفهان ساخت. علم جبر با اندیشه‌ها و کارها و نوشته‌‌های خیام به یکی از مراحل کمال و شکوفایی خود رسید. خیام اولین کسی است که انواع معادلات درجه 3 را حل کرده است. عمربن خیام فیلسوف و دانشمند مسلمانی بود که نسبت دادن رباعیاتی در شهوت‌پرستی به او دروغ محض است و همچنان که در سالیان اخیر معلوم شده است در آن زمان دو یا سه شخصیت جود داشته است که باسم خیامی و خیام مطرح بوده‌اند.

فرقه ملاحده

ملاحده

از آنجا که ملاحده در تاریخ ایران رول بسیار مهمی را بازی کرده‌اند خیانت‌های بی‌شمار از آن‌ها در حق مسلمین بخصوص مسلمانان ایران سرزده است. خلاصه‌ای از احوال آن‌ها را در اینجا بیان می‌کنیم.

ملاحده را از آن جهت که خود را به محمدبن اسمعیل بن امام جعفر صادق منسوب می‌کردند اسماعیلی و از آن لحاظ که عقاید واقعی خود را پنهان نگه می‌داشتند و معتقد به امام باطنی بودند باطنی و بالاخره به خاطر آن که پیرو شخصی بنام حمدان‌بن الاشعث مشهور به قرمط بودند قرمطی می‌خواندند. این مذهب در واقع ترکیبی بود از عقاید غیر اسلامی و آرمان‌های مزدکی، ثنوی (دوگانه پرستی – نور و ظلمت) گنوسی و نو افلاطونی.

علل انقراض سلجوقیان در ایران

انقراض سلجوقیان در ایران

1. ملحدان اسماعیلی: آن‌ها با ترور افراد کلیدی حکومت سلجوقیان مانند خواجه نظام‌الملک و فرزندانش پایه‌های حکومت سلجوقیان را سست کردند.
2. قدرت‌طلبی دوباره عباسیان: بعد از آنکه سلجوقیان خلافت عباسی را از خطر انقراض نجات دادند. خلفای عباسی روز بروز بر قدرت سیاسی و نظامی خود افزودند و در آخر دوران سلجوقی خواهان برچیده شدن حکومت آن‌ها شدند.
3. فرمانروایان سلجوقی: امرای ترک و اتابکان در ولایات گوناگون مانند شام و روم و فارس و خوارزم قدرت خود را تحکیم بخشیده و در پاره‌ای از موارد مان‌های موروثی تشکیل دادند.
4. ضعف قدرت واقعی سلاطین سلجوقی بعد از سلطان سنجر به علت اختلافات شدید افراد دودمان آن‌ها برای سلطان شدن و جنگ‌های داخلی آن‌ها با همدیگر و وابستگی نظامی آن‌ها به امرای ترک.

سلطان سنجر

سلطان سنجر 511-552

مدت حکمداری سنجر که قریب شصت و دو سال طول کشید به دو دوره تقسیم می‌شود. دوره اول از سال 490 تا 511 ه‍. ق که سنجر عنوان ملکی و از جانب برادران فقط امارت داشت و به لقب ناصرالدین ملقب بوده است. دوره دوم از سال 511 تا 552 که ایام سلطنت و ریاست اوست بر کل ممالک سلجوقی با القاب معزالدین و سلطان السلاطین و قبل از این تاریخ سنجر را ملک مشرق می‌خواندند.

غیاث‌الدین ابوشجاع محمد

غیاث‌الدین ابوشجاع محمد 498-511 ه‍. ق

بعد از وفات سلطان برکیارق سلطان محمد که با وی صلح کرده بود از طرف خلیفه عباسی با گرفتن عنوان غیاث‌الدین ابوشجاع حکومت سلجوقیان را بدست گرفت. از طرف دیگر سلطان سنجر که از سال 490 حاکم خراسان و ماوراء‌النهر بود همواره جانب برادرش سلطان محمد را رعایت می‌کرد. و هیچگاه از تحت حکم او بیرون نرفت. این امر موجب شد که وحدت ممالک تحت امر سلجوقیان مستحکم گردد.

رکن‌الدین ابوالمظفر برکیارق

رکن‌الدین ابوالمظفر برکیارق (485-498)

بعد از مرگ ملک‌شاه، ترکان خاتون و تاج‌الملک وفات سلطان را پنهان کردند و محرمانه از امرای اطراف برای محمود پسر چهار ساله ملک‌شاه عهد و پیمان سلطنت گرفتند. ولی غلامان نظامیه برکیارق پسر ارشد ملک‌شاه که بدستور ترکان خاتون زندانی شده بود، را از زندان بیرون آوردند و به سلطنت برداشتند. در جنگ کوچکی که در نزدیکی بروجرد بین طرفین درگرفت برکیارق فاتح شد و بدنبال فرار ترکان خاتون به اصفهان آن شهر را محاصره می‌کند. بدنبال نیت برکیارق برای دادن وزارت به تاج‌الملک از دشمنان خاندان نظامیه وی در 12 محرم 486 بدست هواداران خاندان نظام‌الملک پاره پاره می‌شود. بعد از چند جنگ مختصر دیگر برکیارق با مدعیان سلطنت موفق می‌شود، آرامش را در مملکت سلجوقی برقرار سازد. عامل عمده موفقیت‌های برکیارق پسر دوم خواجه نظام‌الملک یعنی مؤید‌الملک شهاب‌الدین ابوبکر عبیدالله بود. که از جمله با کفایت‌ترین پسران خواجه و از وزرای با فضل و کاردان سلجوقی است.

سلطان ملک شاه

جلال‌الدین ابوالفتح حسن ملک‌شاه (455-485 ه‍. ق)

ملک‌شاه علاوه بر ممالک تحت حکومت سلطان آلب ارسلان شام و دیار – بکر و انطاکیه و یمن و حجاز و کاشغر را نیز به ممالک خود اضافه کرد. در زمان وی ممالک نفوذ سلجوقیان به آخرین حد توسعه خود رسید. دوره وحدت سی ساله ممالک تحت امیر سلجوقی در حقیقت توسط خواجه نظام‌الملک بوجود آمد این دوره شامل ده سال حکومت آلب ارسلان و بیست سال حکومت ملک‌شاه بود (455-485 ه‍. ق) در این دوره ایران از یک شکوفایی فکری و فرهنگی برخوردار بود و تجارت و کشاورزی و صنعت آن رونق فراوانی یافت. هرج و مرج‌ها و بی‌نظمی‌هایی که ترکمانان علت آن بودند با سیاست منحرف کردن آن‌ها به غربی‌ترین نواحی ممکن شد.