تأثیر و نقش زنان در تاریخ وفرهنگ اصفهان تا پایان عصر صفوی

«مقاله وارده»

نقش زنان در عرصه های تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران زمین قابل ملاحظه است از جمله تأثیر این مسئله در منطقه اصفهان چشمگیر و مطرح بوده است. اگر چه به این موضوع کمتر توجه شده است لکن با توجه به برخی منابع و استناد به بعضی آثار می توان در این خصوص مطالبی را دریافت. در این مقاله سعی بر آن است که هر چند به اختصار، تأثیر زنان این خطه را در عرصه های مختلف تا پایان دوره صفویه تبیین کنیم.

موقعیت و جایگاه زنان در تاریخ کشور ما، بعد از اسلام محسوس تر است. چرا که بانوان به سبب ارزشی که تعالیم اسلامی برای آنان قائل گردید وضعیت بهتری یافتند اما نمونه هایی از شخصیت زنان مؤثر در دوران باستان و حکایات اساطیری نیز وجود داشته که برخی مربوط به منطقه اصفهان بوده و یا در آن ناحیه تأثیرگذار بوده اند. از جمله

می توان به بانوانی مانند «هما» معروف به چهرآزاد دختر «بهمن بن اسفندیار» اشاره نمود که او را بانی و باعث عمران و عمارت هایی در اصفهان و برخی از شهرهای ایران دانسته اند.⁽¹⁾ و یا دختر «برزین» که از عوامل مؤثر در خاندان ساسانی بوده است.⁽²⁾

در برخی از منابع تاریخی معتبر آمده است که اولین زن ایرانی که به دین مبین اسلام گروید، بانویی به نام «امة الفارسیه» و اصفهانی بوده است و حتی آمده است که او اولین مسلمان ایرانی بوده چرا که قبل از سلمان، اسلام را انتخاب نموده و سلمان فارسی به راهنمایی این خانم به محضر پیامبر اکرم(ص) راهنمایی شده است.⁽³⁾ عبداللّه بن عباس از قول سلمان آورده: چون بر عزیمت به یثرب (مدینه) مصمم شدم و قصد پای بوسی خواجه کائنات حضرت محمد مصطفی صلی اللّه علیه و آله و سلم، نمودم در آنجا زنی اصفهانی را دیدم که در وصول به یثرب و دولت دریافت سعادت اسلام بر من سبقت گرفته بود و او مرا به سوی آن حضرت راهنمایی کرد.⁽⁴⁾ برخی نیز اولین ملاقات سلمان با «امة الفارسیه» را در مکه ذکر کرده اند.⁽⁵⁾

زنان در دوره صفویه

 

زنان در دوره صفویه

اسارت و سیاست

تاریخ صفویه را از زمان جلوس شاه اسماعیل صفوی بر تخت سلطنت در سال 907 هجری، آغاز می‏کنند اما در واقع قرائنی مسلّم آن را عقب‏تر می‏برد. شروع کار این سلسله زمانی است که خدیجه سلطان خواهر حسن‏بیک، به خانه سلطان جنید نبیره شیخ صدرالدین آمد و سلطان حیدر (پسرش) با عالمشاه بیگم ازدواج کرد. بر اثر این پیوند عاطفی که از مسائل سیاسی به دور نبود، اسماعیل میرزا به وجود آمد و به شاه اسماعیل اوّل معروف گردید.(1) 
دودمان صفویه که مهم‏ترین سلسله در تاریخ ایران بعد از اسلام است و مؤسس آن موفق گردید کشور ایران را یکپارچه و متحد سازد، مذهب تشیع را به عنوان تنها آئین اسلامی در این سرزمین رسمی اعلام کرد و بین مذهب و دولت پیوندی تنگاتنگ برقرار ساخت.(2) 

ایران در دوران صفویه

ایران در دوران صفویه

اوضاع سیاسی:

در اوایل قرن دهم هجری، برابر قرن شانزدهم میلادی، سلسلۀ صفوی به حکومت رسید و شاید بتوان گفت پس از نهصد سال سلسله ای قدرتمند سرنوشت کشور را به دست گرفت. در این دوره شهرهای مختلف مانند تبریز، قزوین و اصفهان به عنوان پایتخت انتخاب می‌شود. شهر اصفهان از لحاظ شکل گیری و بافت شهری، نوع بناها و تزئینات معماری مبین رشد و توسعه فضاهای شهری، شکوفایی اندیشه و خلاقیت و توخه به هنر و حرفه‌های متعدد در این دوره است.
هنگام بر تخت نشستن شاه عباس کشور بسیا ضعیف و آشوب زده بود. عثمانیها در غرب و شمال غربی و ازبکان از شرق مشغول تاخت و تاز بودند. در داخل نیز ضعف شاهان قبلی و دسته بندی نیروهای قزلباش و تقابل آنها با عناصر ایرانی دولت، وضعیت وخیمی به بار آورده بود.
شاه عباس پس از سرکوب شورش های داخلی به سر و سامان دادن به اوضاع خارجی پرداخت. برای مقابله با ارتش عثمانی از دولت انگلیس کمکهای مالی و نظامی دریافت کرد و تسلط خود بر بنادر و جزایر خلیج فارس را گسترش داد که این خود مناسبات جدیدی میان ایران و دول شرق و غرب در زمینه ی تجارت و بازرگانی ایجاد کرد.در داخل هم برای جلوگیری از قدرت گرفتن بی اندازه ی قزلباش ها نیروی سوی مرکب از چرکس ها، گرجی ها و ارامنه ایجاد کرد که در سپاه شاه تعلیم می دیدند.این افراد اغلب از اسیرانی بودند که در زمان شاه طهماسب از قفقاز به ایران آمده بودند و ارتشی دایمی با نام شاهسون تشکیل دادند.

اوضاع اقتصادی ایران در عهد شاه عباس صفوی /صادرات ابریشم رتبه اول

اوضاع اقتصادی ایران در عهد شاه عباس صفوی /صادرات ابریشم رتبه اول

قدس انلاین_مصطفی لعل شاطری: دوره چهارده ساله سلطنت شاه صفی (1052-1038 ﻫ . ق.) در مقایسه با برهه پیش از خود- یعنی دوره زمامداری شاه عباس اول- با نتایج مطلوبی همراه نبود و منحنی قدرت صفویه در این عصر، روندی نزولی به خود دید. زمامداری شاه صفی، به ویژه در زمینه اقتصادی، با کاهش تولیدات کشاورزی و آشفتگی وضعیت تجارت و در نتیجه، ضعف توان اقتصادی همراه بود.

شکوفایی و رونق اقتصادی ایران در طی زمامداری شاه عباس اول که بر اثر اقدامات و اصلاحات گسترده او به ویژه در زمینه اقتصاد و رشد و توسعه تجارت، خاصه تجارت ابریشم، پدید آمد، در دوره جانشنی او، شاه صفی، کاستی هایی به خود گرفت و در برخی جنبه ها دچار تزلزل و نقصان شد.
در این بین، عمده ترین کالای طبیعی ایران عصر صفوی، ابریشم بود که به همین لحاظ، صادرات عمده ایران را نیز تشکیل می داد. محصول ابریشم، عمدتاً در استان های شمالی- گیلان، مازندران و استرآباد (گرگان)- و تاحدی کمتر در اردبیل، شروان، شماخی، قراباغ، خراسان و اطراف یزد به دست می آمد.
تولید ابریشم در اواخر قرن دهم هجری، در نتیجه جنگ های ایران و عثمانی، تنزل پیدا کرده بود؛ اما شاه عباس اول کوشش های راسخی را جهت توسعه محصول ابریشم به عمل آورد. آمار و اطلاعات درباره صنعت ابریشم، چندان معتبر نیست. براساس تخمین سال 1618م.، حدود 232000 من یا 125 تن محصول ابریشم تولید شده است. اولئاریوس، دو دهه بعد، محصول ابریشم پرحاصل ترین این نواحی را در سال بدین قرار عنوان می کند: گیلان در حدود 8000 عدل، شروان در حدود 3000 عدل، خراسان در حدود 3000 عدل، مازندران در حدود 2000 عدل و قراباغ در حدود 2000 عدل.

جغرافیای اقتصادی عصر صفوی

مقدمه:
جغرافیای اقتصادی عصر صفوی به مطالعه در ابعاد مختلف نقاط جغرافیایی  و مکانی ایران می پردازد که در محدوده حاکمیت سیاسی صفویان قرار داشته ، در نظام اقتصادی آن دوره سهم و نقشی را ازآن خود کرده بودند. این نقاط جغرافیایی شامل شهرها ، روستاها و مناطق اسکان ایلات و شبانکارگان است که مردم مستقر در آنها ، 

به فراخور فعالیتهای اقتصادی ، اعم  از تولیدی ، صنعتی  و خدماتی ، در میزان بهره وری و منابع درآمدی عصر صفوی موثر ، و در فرآیند اقتصادی سلطنت صفویان حتی به طور اندک دارای نقشی بوده اند. انجام دقیق این مطالعه و بررسی جامع در باره آن ، به سبب نبود آگاهیهای آماری دقیبق و قابل استناد ، قدری سخت و در مقاطعی ناممکن است. اما در صورت دست یابی به نتایجی ، حتی اندک اما به طور حتم ، مبادی اقتصادی ایران در عصر صفویه را معین ، و در ادامه مشخص خواهد کرد که چه مناطقی از کشور ، در اقتصاد پولی و مالی صفویان نقش تعیین کننده ای را داشته اند. این نقش اگر چه در دوره های مختلفی تغییرپذیر بوده ، وجای خود را به معیارهایی چون سیاست و فرهنگ می داده است اما وابستگی اقتصادی صفویان را نسبت به آنها نمی توان نادیده گرفت.

بخش های اقتصاد صفویه

1.بخش دهقانی: جمعیت روستایی ایران در عصر صفویه در حدود 7/2 تا 5 میلیون نفر بود. زندگی دهقانی هم به دلیل اینکه منبع عمده درآمد دولت و پشتوانه مالی ارتش، اکثریت روحانیون و زمینداران خصوصی بود در سطح معیشتی قرار داشت. البته به دلیل رونق و رفاه عمومی و اوضاع اقتصادی و کنترل قدرتمند مرکزی در این دوره کمتر از دوره های قبل و بعد مورد استثمار قرار گرفتند. عمده ترین وجوه زمین داری در دهۀ 1000:

1-زمین های دولتی که به صورت تیول واگذار می شد.2- املاک خاصه سلطنتی.3- زمین های وقفی.4- مالکیت خصوصی. البته به دلایلی از جمله قابل خرید نبودن و غیر قابل انتقال بودن زمینهای وقفی بسیاری زمین های خود را به این نوع تبدیل می کردند تا از دادن مالیات و مصادرۀ زمین توسط دیگران در امان باشند و در بسیاری از موارد خود متولی موقوفه می شدند و در بسیاری دیگر هم روحانیون متولی آن بودند که این عامل تقویت اهرم قدرت آنها در روستا ها بود.

افشاریه

ایل افشار

 

افشارها طایفه‌ای از اوغوزها هستند که در ایران، ترکیه و افغانستان پراکنده‌اند.اَفشار یا اوشار یکی از ایل‌های ترکمان است که در زمان شاه اسماعیل صفوی همراه با شش ایل بزرگ از آناتولی عثمانی به ایران آمدند و پایه‌های دودمان صفوی را بنیاد گذاردند. این ایل به دو شعبه بزرگ تقسیم می‌شد: یکی قاسملو و دیگری ارخلو یا قرخلو؛ نادر شاه افشار از شعبه اخیر بود. طایفه قرخلو را شاه اسماعیل از آذربایجان به خراسان کوچاند و در شمال آن سرزمین، در نواحی ابیورد و دره گز و باخرز تا حدود مرو مسکن داد؛ تا در برابر ازبکان و ترکمانان مهاجم سدی باشند. تعداد بسیاری از این ایلها در زمان شاه عباس اول در ایل شاهسون ادغام گشتند. ایل افشار ترک زبانند.

طایفه‌ افشار گروهی‌ از ترکمنانان‌ غز بودند که‌ در عهد ‌سلجوقیان از آسیای‌ میانه‌ و ترکستان‌ به‌ ایران‌ مهاجرت‌ کرده‌ و در نواحی‌ آذربایجان‌ ایران‌ سکونت‌ یافتند. آنان‌ در عهد ‌صفویه یکی‌ از هفت‌ قبیله‌ اصلی‌ بودند که‌ در به‌ قدرت‌ رساندن‌ این‌ سلسله‌ نقش‌ مهمی‌ ایفا نمودند. افشارها که‌ به‌ شعب‌ مختلف‌ تقسیم‌ شده‌ بودند در زمان‌ شاه‌ اسماعیل‌ صفوی‌ به‌ شمال‌ خراسان‌ کوچانده‌ شدند تا از حملات‌ مداوم‌ ازبکان‌ به‌ نواحی‌ مرزی‌ خراسان‌ جلوگیری‌ کنند.

خانواده شاه عباس یکم

همسران 

شاه عباس در شانزده سالگی با زنی چرکس ازدواج کرد (۹۹۵ هجری). همچنین در هجده سالگی در یک شب با دو زن، «اغلان پاشا خانم» )دختر سلطان حسین میرزا پسر بهرام میرزا، برادر شاه تهماسب اول) که قبلاً همسر برادر بزرگ مقتولش حمزه میرزا بود و دیگری مهد علیا که دختر عموی خودش بود و هرگز ازدواج نکرده بود، ازدواج کرد.

شاه عباس در سال پنجم سلطنتش با خواهر شاه وردی خان لر - که بر ضدش شورش کرده بود - ازدواج کرد.

شاه عباس در ماه ذی القعده سال ۱۰۰۵ با دختر یکی از نجیب زادگانگرجی به نام عبدالغفار ازدواج کرد. در حرم شاه، زن ایرانی کم بود و بیشتر زنان شاه شاهزاده خانم‌های گرجی بودند. در سال ۱۰۱۲ هجری شاه عباس با تیناتین، دختر گیورگی)گرگین خان)، پادشاه «کارتلی» (گرجستان) ازدواج کرد. تیناتین پس از اسلام آوردن به لیلی سلطان و فاطمه سلطان معروف شد.

شاه عباس در ۱۴ ربیع الاول سال ۱۰۱۱ هجری قمری نیز، دختر خان احمد گیلانی را که سیزده سال پیش از آن برای پسر خود صفی میرزا نامزد کرده بود، به بهانه این که پسرش او را دوست ندارد برای خود عقد کرد.

بیشتر پادشاهان صفویه و افشاریه با دختران گرجی تبار ازدواج می‌کردند. که یکی از دلایل این مسئله را می‌توان تقویت نسل برای داشتن لیاقت سلطنت دانست

مملکت داری شاه عباس یکم

اقدامات در شهرها 

نیشابور 

شاه عباس سه فرمان تاریخی درباره مردم شهر نیشابور صادر کرد. متن سه فرمان شامل لغو و تخفیف مالیات، رفع مزاحمت عمال دولتی از مردم نیشابور است که بر روی سنگ نوشته‌هایی در مسجد جامع نیشابور نصب شده است^.تعمیر و بازسازی و بنیان نهادن بناهایی در نیشابور به فرمان عباس اول صفوی بوده‌است.

اصفهان 

میدان نقش جهان، ، عالی قاپو، بخش‌هایی از چهل ستون، چهارباغ، پل‌های رود زاینده رود، کانال کشی آب‌های تونل کوهرنگ به سمت زاینده رود از آثار نیک اوست. اگرچه نزدیک به نیم هزاره از زمان او گذشته‌است ولی هنوز اصفهان به بناهای فرهنگی و هنر عصر صفوی می‌بالد چنانچه که در سال ۱۴۲۸ قمری «پایتخت فرهنگی دنیای اسلام» بود.

مشهد 

شاه عباس همانطور که بسیاری از جهانگردان و مورخین اظهار داشته‌اند فردی وطن پرست بود، برای همین و برای آنکه فرهنگ زیارت را در بین مردم قرار دهد، در سال ۱۰۰۹ پیاده عزم مشهد کرد و به دستور وی فقط ۹۹۹ کاروانسرا در آن سال و تعداد بسیار بیشتر در سال‌های پس از آن احداث گردید. شاه مقرر داشت که هر یک از امرا که مایل به همراهی او در زیارت هستند می توانند سواره بیایند. وی مشهد را به طور رسمی «شهر مقدس ایران» قرار داد تا آنکه مردم به زیارت امام هشتم شیعیان بروند و از رنج و مشقت‌های سفر حج و سخت گیری‌های حکام ولایات عثمانی دیگر خبری نباشد. او هرگاه در خراسان بود به زیارت امام هشتم می رفت. شب زنده داری می کرد و کارهای خدام چون جاروکشیدن فرش ها و خاموش کردن شمع ها را خود انجام می داد تا سرسپردگی خود را نشان دهد.

جنگ با گورکانیان هند و بازپسگیری خلیج فارس

جنگ با گورکانیان هند

شاه عباس پس از سرکوب کردن ازبکان و تصرف خراسان میل داشت قندهار را نیز از هندی‌ها طلب کند بدین منظور چندین سفیر با هدایای گرانبها به دربار هند فرستاد و قندهار را طلب کرد ولی جواب درستی به سفیران داده نشد.

شاه عباس که دانست با دوستی نمی‌توان قندهار را به دست آورد، در ربیع الثانی سال ۱۰۳۱ به خراسان رفت و از آنجا به بهانه گردش و شکار عازم قندهار شد. شاه عباس پس از محاصره قندهار در مدت کوتاهی برج‌های آن را با توپ در هم کوفت و شهر را در سه شنبه ۱۳ شعبان سال ۱۰۳۱ مصادف با ۲۰ ژوئن ۱۶۲۲ تصرف کرد.

بازپسگیری خلیج فارس

شاه عباس پس از شکل‌دهی ارتشی نیرومند به نبرد با پرتغالی‌ها که خلیج فارس و جنوب ایران را تصرف کرده بودند پرداخت فرماندهی ارتش ایران در این نبرد به عهده فرمانده دلیر امام قلی خان بود لشکر شاه عباس توانست بندر گمبرون (گمبرون واژه‌ای پرتغالی به معنای خرچنگ است) را پس بگیرد امام قلی خان با حمله به جزیره هرمز و فتح کردن قصر پرتغالی‌ها توانست پرتغال را شکست دهد.

مردم جنوب به پاس این خدمت بزرگ شاه عباس بندر گمبرون را به بندر عباس تغییر دادند تا یادوار دلاوری‌های شاه عباس علیه متجاوزین پرتغالی باشد